پشت پرده کمبود و گرانی دارو

زهرا سلیمانی|7ماه پیش بود که حسین راغفر در جریان گفت‌وگویی که با رسانه‌ها (از جمله تعادل) داشت در جریان بررسی تحلیلی برخی مشکلات نظام تصمیم‌سازی کشور به زمینه‌های بروز مشکل کمبود دارو در کشورمان در کنار مسائلی چون افزایش نرخ ارز، افزایش فقر، بروز آسیب‌های اجتماعی و... اشاره کرد. راغفر و بسیاری از تحلیلگران معتقد بودند نظام تصمیم‌سازی‌های اقتصادی کشور (مجلس و دولت) به گونه‌ای است که بروز این مشکلات را ناگریز می‌کند. ظاهرا آینده‌ای که بسیاری از تحلیلگران اقتصادی به آن اشاره می‌کردند، امروز از راه رسیده است که بازارهای دارویی کشورمان با تکانه‌های متعدد مواجه شده‌اند. 

در آن برهه راغفر معتقد بود تلاش دولت برای حذف ارز مورد نیاز شرکت‌های دارویی (700میلیون دلار در قالب حذف ارز ترجیحی) در حالت خوش‌بینانه قیمت دارو را تا چند برابر افزایش می‌دهد و در حالت واقع‌بینانه باعث کمبود شدید دارو در کشور می‌شود. اما وزارت بهداشت در مواجهه با این انتقادات حسین راغفر و بسیاری از کارشناسان دیگر به همان روش همیشگی پناه برده و اعلام کرد این دسته از کارشناسان منافعی در شرکت‌های داروساز داخلی دارند و به این دلیل است که انتقاد می‌کنند! اما روزها از پی هم سپری شدند و نهایتا مشخص شد که سرانجام چشم‌اندازی که تحلیلگران از وقوع آن نگران بودند از راه رسیده است. در این میان مسوولان نظارتی باید بررسی کنند چه افراد و جریاناتی بدون توجه به هشدارهای صاحب‌نظران اقتصادی و بخش درمان کشور شرایطی را ایجاد کرده‌اند که مردم برای تهیه داروهای مورد نیاز خود با مشکلات عدیده‌ای مواجه شوند؟ بررسی‌های تحلیلی از شهرها و استان‌های مختلف نشان می‌دهد که لیست بلند بالایی از داروهای مورد نیاز داروخانه‌ها و بیماران در بازار رسمی وجود ندارد و خانواده‌ها برای تهیه این داروها باید به بازار سیاه مراجعه کنند.

   زمانی برای نشنیدن تذکارها

حسین بیگلری، مسوول انجمن بیماران خاص استان کرمانشاه یکی از چهره‌هایی است که در خصوص این کمبودها صحبت می‌کند و از کمبود ۳۵ داروی بیماران خاص خبر می‌دهد. زمانی که از بیگلری در خصوص چرایی این کمبودها طرح پرسش می‌شود، می‌گوید: «علت اصلی گرانی و کمبود این داروها عدم تخصیص ارز از سوی دولت است.»در واقع حسین بیگلری در 21آبان ماه 1401 از همان مشکلی صحبت می‌کند که حسین راغفر و بسیاری دیگر از کارشناسان در دی‌ماه سال 1400 نسبت به وقوع آن هشدار داده بودند، اما مسوولان وزارت بهداشت توجهی به آن نکردند. بیگلری در ادامه می‌گوید: «افزایش قیمت دارو مشکلات زیادی برای بیماران خصوصاً بیماران خاص ایجاد کرده است. بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران از ابتدا با حذف ارز دولتی در تامین دارو‌های داخلی و خارجی مخالف بودند و پیش‌بینی می‌شد که این امر باعث افزایش قیمت دارو شود ولی متاسفانه به این هشدارها توجهی نشد و در حال حاضر شاهد آن هستیم که این گرانی دارو باعث شده است مشکلات زیادی برای مردم خصوصا بیماران ایجاد شود.» وی افزود: «افزایش بیماری، مشکل تامین مواد اولیه یا نقص موقت در تولید از دیگر موارد مورد اشاره در خصوص کمبود داروها است که مشکلات بیماران خاص و صعب‌العلاج را دو چندان کرده است. علت افزایش قیمت داروهای خارجی نیز به دلیل اولویت تخصیص ارز به مواد اولیه داروهای ایرانی است و همین امر باعث شده که قیمت داروهای خارجی نیز افزایش سرسام‌آوری داشته باشد. شاهد آن هستیم که برخی داروهای داخلی هم با افزایش قیمت روبرو شده است و علت آن را می‌توان در این دانست که وزارت بهداشت اعلام کرده است که 100 قلم دارو از دریافت ارز دولتی محروم هستند و قطعا این امر باعث افزایش قیمت این داروها شده است .»

  سرگردانی مردم در داروخانه‌ها

«آقا هرچقدر می‌گردم، شربت آنتی‌بیوتیک نسخه بچه‌ام پیدا نمی‌شه...» این عباراتی است که مادری که به قول خودش داروخانه‌های شهر کرج را زیر پا گذاشته تا داروی مورد نیاز فرزندش را تهیه کند به زبان می‌آورد. مادری که خودش را میترا حسینی معرفی می‌کند و هرچند حال و حوصله صحبت با هیچ بنی‌بشری را ندارد، اما زمانی که متوجه می‌شود مشغول تهیه گزارشی در خصوص کمبود دارو هستم، حاضر می‌شود با من درددل کند و از مصائبش برای تهیه دارو بگوید. میترا معتقد است انعکاس حرف‌هایش ممکن است، صدای خانواده‌های دردمند را به گوش مسوولی برساند و معادله کمبود دارو را در کشور حل و فصل کند. او می‌گوید: « خدا رو شکر نیاز من مقطعی و موردی است، نهایتا دارویم را از بازار با چند برابر قیمت پیدا می‌کنم، اما مادری که فرزندی با بیماری خاص در خانه دارد و این داروها در حکم آب حیات برای فرزندش است، چه باید بکند؟» او به یکی از اقوامش اشاره می‌کند که فرزندش دچار هموفیلی از نوع حاد است و این روزها مدام در استرس تهیه داروی فرزندش زجر می‌کشد. 

در مدت زمان نیم ساعته‌ای که در داروخانه حضور دارم، تعداد زیادی از مراجعه‌کنندگان، متقاضی داروهای متفاوتی هستند که اغلب با پاسخ منفی متصدی داروخانه مواجه می‌شوند. برخی از آنها با توجه به گسترش آنفلوآنزای فصل سرد سال نیازمند آنتی‌بیوتیک هستند. یک نفر برای تهیه داروی فرزندش که مبتلا به آسم شده برگه‌ای در دست دارد که به متصدی داروخانه نشان می‌دهد و با پاسخ منفی او مواجه می‌شود. موضوع زمانی برایم عجیب می‌شود که برخی ویتامین‌ها و قرص‌های تقویتی خارجی نیز در داورخانه‌ها موجود نیستند. وقتی از میترا می‌پرسم که نیاز دارویی فرزندش را چگونه تامین می‌کند، می‌گوید، از طریق بازار سیاه!

  راهی بازار سیاه شوید

اما زمانی که دارویی در داروخانه موجود نباشد، آیا راهی برای تهیه آن وجود ندارد؟ پاسخ این پرسش در اقتصاد زیرزمینی ایران منفی است، ‌چرا که در زیر پوست شهرهای ایران هر قلم کالا یا به قول دلالان متاعی را می‌توان پیدا کرد. نماد بازار سیاه دارویی در ایران، ناصرخسروی معروف است؛ بازاری که هرچند نام یکی از شعرای فرهیخته ایران بر بلندای آن نقش بسته اما هیچ نسبتی با فرهنگ و ادب و مهربانی را در آن نمی‌توان دید. زمانی که فردی وارد بازار ناصرخسرو می‌شود، جماعتی از دلالان مدام از او درباره نیازش می‌پرسند. ناصرخسرو بازار جذابی است که در آن انواع و اقسام داروهای کمیاب و نایاب را می‌توان یافت. اما عجیب‌ترین عباراتی که در زمان حضور در این بازار به گوشم رسید، پرسشی بود که یکی از دلالان در هوا پراند و گفت: «می‌خوای کلیه‌ات رو بفروشی؟ خریدارم!» برخی دیگر از دلالان همزمانی که دیدند در برابر پرزنت دارویی آنها واکنشی نشان نمی‌دهم، چشمی نازک کردند و به همقطاران‌شان گفتند،: «مامور است، مراقب باشید.» انواع داروهای کمیاب از انسولین گرفته تا پانسمان بیماران پروانه‌ای و از داروهای نایاب سرطان خون گرفته تا تجهیزات آزمایشگاهی و... در انبارهای پنهان این بازار مکاره موجود است. 

بر اساس اعلام منابع رسمی بیش از 25 درصد داروهای وارداتی کشور راهی ناصرخسرو و سایر بازارهای سیاه می‌شوند. اما آمارهای رسمی این اعداد و ارقام را حتی بالای 50 درصد نیز اعلام می‌کنند. زمانی که با یکی از دلال‌ها به اسم اصغر سر صحبت را باز کردم و گفتم که خبرنگار هستم و در خصوص چرایی گرانی و کمبود دارو، گزارش تهیه می‌کنم، گفت: «اقتصاد زیرزمینی اصلا چیز بدی نیست. همین ناصرخسرو اگر در زمان تحریم‌ها نبود، میدونی چند نفر آدم تلف می‌شدند؟ چقدر بیمار از بین می‌رفتن و خانواده‌ها داغدار می‌شدن؟ نون ما حلاله داداش.» از او می‌پرسم که داروهای مورد نیازتان را از کجا تهیه می‌کنید؟ گفت: «هر بازاری صاحب داره؛ بازار دارو هم تو ایران صاحاب داره. ما آدمای این اربابا هستیم. اغلبشون هم کله گنده‌اند و خرشون میره...» اصغر این صحبت‌ها را می‌زند و بعد با دیدن یک مشتری تازه مرا رها می‌کند و به سمت فرد تازه از گرد راه رسیده می‌رود.

بخش قابل توجهی از واقعیت در پس اظهارات اصغر دلال نهفته است. شبکه مافیای دارو، شاید مهم‌ترین حلقه مفقوده این بازار باشد. شبکه‌ای که قادر است بخش قابل توجهی از داروهای تولید داخل و وارد شده را به جای شبکه‌های رسمی وارد این شبکه زیرزمینی کند و سودهای کلانی به جیب برند.

  گفتیم؛ توجهی نکردند

یکی از نهادهای مسوول در این زمینه بدون تردید مجلس است، مسعود پزشکیان در خصوص مشکلات دارویی کشور طی روزهای اخیر می‌گوید: قبل از سال جدید، این مبحث را در رسانه‌ها مطرح کرده بودم و گفتم نه تنها سرم، بلکه در خصوص دارو‌های دیگر نیز کمبود خواهیم داشت. آن زمان صداوسیما به بنده گفت سیاه‌نمایی می‌کنی که در پاسخ گفتم شش ماه دیگر مشخص می‌شود. از ابتدا مشخص بود که این اتفاق خواهد افتاد، به این دلیل که تولیدکننده‌های دارو با ارز ترجیحی مواد اولیه می‌خریدند، اما وقتی ارز ترجیحی حذف شد، تولیدکننده‌های دارو باید با ارز ۲۰ الی ۳۰ هزار تومانی یا همان ارز بازاری، مواد اولیه دارو را می‌خریدند. نماینده تبریز می‌گوید: تولیدکننده‌های دارو، مقدار پولی که داشتند، یک‌چهارم مقداری بود که می‌توانستند ماده اولیه بخرند، در نتیجه آنها با همان پولی که داشتند، مواد اولیه را خریدند؛ اما این مواد یک‌چهارم نیاز جامعه را می‌توانست جوابگو باشد. عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس در پاسخ به این سوال که آیا مسوولان پیش‌بینی نکرده بودند که با حذف ارز ترجیحی ممکن است چنین اتفاقی بیفتد تا اقدامات لازم را انجام بدهند، گفت: این سوال را باید از کسانی پرسید که گفتند مشکلی ایجاد نمی‌شود. اگر همان زمان این پول را به تولیدکننده داده بودند، لازم نبود دارو وارد کنند. اگر یک‌چهارم همین مبلغ را به تولیدکننده‌ها می‌پرداختند، آنها کار خود را انجام می‌دادند، حتی می‌توانستند به تولیدکننده‌ها قرض یا ریال در گردش بدهند و بعد بازپس بگیرند. اما اجازه می‌دادند با این پول ماده اولیه بخرند. پس از آزادسازی ارز باید پیش‌بینی می‌شد تولیدکننده‌ای که پول ندارد، چه کار کند و بیماری که باید دارو بخرد و قیمت بالا است، چه رویکردی را باید در پیش بگیرد؟ از سوی دیگر اگر ما را تحریم کردند باید چه کاری انجام بدهیم؟ کسی که می‌خواهد فضا را مدیریت کند، باید همه عوامل را می‌سنجید و سپس تصمیم می‌گرفت و اجرای اشتباه تصمیم درست در نتیجه می‌شود وضعی که در حال حاضر وجود دارد.

  سوال نمایندگان از وزیر بهداشت درباره گرانی و کمبود دارو

در شرایطی که دامنه کمبود و گرانی دارو، هر روز زوایای پیچیده‌تری پیدا می‌کند، یک عضو هیات رییسه مجلس سوالات عده‌ای نمایندگان از وزیر بهداشت و درمان را در خصوص علت طولانی بودن شیفت کاری دستیاران پزشکی و دلیل عدم حمایت از سازمان غذا و دارو درباره واکسن را اعلام وصول کرد.  بر اساس اعلام هیات رییسه مجلس، دو سوال ملی رمضانعلی سنگدوینی، نماینده مردم گرگان و تعداد دیگری از نمایندگان از وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره علت تعدیل کادر بیمارستانی، عدم تمدید طرح پرستاران، کمبود داروی بیماران خاص، عدم نظارت بر افزایش شدید قیمت دارو اعلام وصول شده و قرار است وزیر بهداشت برای پاسخگویی در این زمینه راهی بهارستان شود. باید دید، نهایتا خواهند توانست پاسخی برای ابهامات فراوان پیش روی بازار داروی کشور و بخش سلامت بیابند یا نه؟ بدون تردید یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها از وزیر بهداشت، چرایی بی‌توجهی به هشدارهای کارشناسانی است که ماه‌ها قبل بروز یک چنین شرایط خطرناکی را پیش‌بینی کرده بودند اما توجهی به آن نشد. بسیاری از کارشناسان معتقدند یکی از ریشه‌های اصلی بروز بحران اخیر در نظام تصمیم‌سازی‌های وزارت بهداشت نهفته است. وزارتخانه‌ای که در آن طرح دارویاری اجرایی می‌شود که به اعتقاد تحلیلگران و نمایندگان مجلس نه‌تنها فایده‌ای نداشته، بلکه باعث بروز ناهماهنگی‌های فراوانی نیز شده است. عین‌اللهی اما در واکنش به این انتقادات دیروز اعلام کرد که حتی اگر طرح دارویار هم شکست بخورد، او تقصیری ندارد!