فرسایش ترابری زیر سایه تحریم و کرونا
مجید اعزازی|
تازهترین آمارهای رسمی از عملکرد صنعت حمل و نقل در سالهای اجرای برنامه ششم توسعه، تصویر خوشایندی از وضعیت این صنعت ترسیم نمیکند و نشان میدهد، این صنعت تحت تاثیر تحریم، تورم، کرونا و عدم سرمایهگذاری نه تنها پیشرفت محسوسی نداشته که در برخی شاخصها دچار عقبگرد شده است.
این در حالی است که موقعیت جغرافیایی ویژه ایران در مسیر غرب و شرق جهان و همچنین جمعیت بیش از ۸۴ میلیون نفری کشور ایجاب میکند که حمل و نقل در این سرزمین پهناور بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد. بررسیهای «تعادل» از دادههای تازه انتشار یافته از سوی مرکز آمار ایران نشان میدهد، «جابهجایی کالا در بنادر کشور (تخلیه و بارگیری)» طی سالهای اجرای برنامه ششم توسعه روندی نوسانی و در مجموع نزولی داشته است به گونهای که این شاخص در سال اول اجرای برنامه ششم توسعه (۱۳۹۶) ۱۵۷ میلیون تن و در سال آخر اجرای این برنامه (۱۴۰۰) ۱۴۹ میلیون تن بوده است.
شاخص جابهجایی کالا در سالهای ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ نیز به ترتیب، ۱۳۸، ۱۴۶ و ۱۳۰ میلیون تن در سال گزارش شده است. روند کلی و نزولی این شاخص بیانگر اثر تحریمها و کرونا به ویژه در سالهای ۹۷ و ۹۹ ارزیابی میشود به گونهای که با بازگشت تحریمهای یکجانبه امریکا علیه ایران این شاخص دچار رشد منفی ۱۲ درصد و در سال ۱۳۹۹ که به واسطه کرونا اغلب مراودات تجاری بینالمللی مختل شد، این شاخص بار دیگر رشد منفی ۱۰,۹ درصدی را تجربه کرد. در سال گذشته، اگر چه شاخص جابهجایی کالا بهبود یافته است، اما همچنان به میزان سال ۱۳۹۶ (۱۵۷ میلیون تن) که برجام در حال اجرا بود، نرسیده است.
روند مشابهی در شاخص «جابهجایی کانتینری کالا در بنادر» نیز مشهود است به گونهای که این شاخص از ۳,۱ میلیون کانتینر در سال ۱۳۹۶ به ۲.۲ میلیون کانتینر در سال ۱۴۰۰ افت کرده است. نکته قابل توجه اما اینکه طی سالهای مورد بررسی، «ظرفیت اسمی بنادر تجاری» دارای رشد مثبت بوده است به گونهای که از ۲۳۳ میلیون تن در سال ۱۳۹۶ با یک شیب ملایم به ۲۷۰ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ افزایش یافته است. واگرایی افزایش ظرفیت اسمی بنادر از کاهش مبادلات کالا در بنادر به خوبی اثرگذاری تحریم و کرونا بر حمل و نقل دریایی را به نمایش میگذارد.
کاهش طول راههای کشور!
داده های آماری منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان میدهد، «طول راههای بین شهری موجود» طی سالهای اجرای برنامه ششم توسعه کشور کاهش یافته است. در یک نگاه کلی، طول راههای بین شهری کشور در سال ۱۳۹۶ بالغ بر ۸۸ هزار و ۱۳ کیلومتر بوده است که با رشد منفی ۲,۷۸ درصدی در سال ۱۴۰۰ به ۸۵ هزار و ۵۶۴ کیلومتر رسیده است.
اوج کاهش طول راههای کشور در سال ۱۳۹۸ گزارش شده به گونهای که به ۸۴ هزار و ۴۰ کیلومتر افت کرده بوده است. «متوسط عمر ناوگان باری» نیز طی سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ روندی نزولی را طی کرده است به گونهای که از ۱۶,۸۲ سال در سال ابتدایی اجرای برنامه ششم توسعه به ۱۹.۲۶ سال در ۱۴۰۰ رسیده است که نشان میدهد، ناوگان حمل و نقل بار جادهای طی این سالها فرسودهتر شده است. فرسودگی این ناوگان زیانهای متعددی را متوجه اقتصاد کشور و صاحب آن میکند. افزایش مصرف سوخت، آلودگی هوا و افزایش هزینههای تعمیر و نگهداری از جمله مهمترین مضرات کامیونهای فرسوده به شمار میرود. در این میان، «متوسط عمر ناوگان مسافری (اتوبوس) نیز حال و روز بهتری از ناوگان باری ندارد.
در سال ۱۳۹۶ متوسط عمر اتوبوسهای بین شهری ۹,۴ بوده اما با طی روندی صعودی در سال ۱۴۰۰ به ۱۲.۴۲ سال رسیده است. افزایش عمر ناوگان حمل و نقل باری و مسافری نشان میدهد در کوران سالهای تحریم و کرونا که منجر به افزایش تورم عمومی و در نتیجه رشد و جهش قیمت وسایل نقلیه شد، سرمایهگذاری درخرید و تامین ناوگان باری و مسافری از سوی بخش خصوصی به حاشیه رفته است. بیگمان، درصورتی که این روند، ادامه یابد- با توجه به منع و محدودیت در واردات ناوگان حمل و نقل سنگین به نظر میرسد، روند فرسودگی این دسته از وسایل نقلیه تداوم خواهد یافت- مشکلات متعددی برای صنعت حمل و نقل کشور ایجاد خواهد شد و در نتیجه هزینه حمل و نقل بهشدت افزایش خواهد یافت.
چقدر بار و مسافر جابهجا شد؟
با تمام این احوالات، میزان بار جابهجا شده (با بارنامه) در کشور توسط ناوگان باری جادهای طی سالهای اجرای برنامه ششم توسعه روندی صعودی داشته است اما عملکرد حمل و نقل عمومی در بخش مسافری روندی نزولی را طی کرده است که عامل شیوع کرونا در آن اثرگذاری بالایی داشته است.بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، میزان بار جابهجا شده توسط ناوگان باری در کشور در سال ۱۳۹۶ بالغ بر ۴۲۸ میلیون تن بوده که با شیب ملایمی به ۵۰۱ میلیون تن در سال ۱۴۰۰ رسیده است.
تعداد کل مسافران جادهای کشور اما از ۱۸۰۲ میلیون نفر در سال ۱۳۹۶ به ۱۷۴۹ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ افت کرده است. این شاخص در سال ۱۳۹۷ برخلاف اعمال دور تازهای از تحریمها علیه کشورمان، در مدار صعودی بوده به گونهای که در این سال به ۱۸۷۰ میلیون نفر و در سال ۱۳۹۸ نیز به ۲۰۸۰ میلیون نفر رسیده بوده است. با وجود این، با نیمه تعطیل شدن کشور در سال ۱۳۹۹ به واسطه شیوع ویروس کرونا، این شاخص با افتی در حدود ۲۵ درصد به ۱۵۶۲ میلیون نفر میرسد.
کاهش سفرهای ریلی
واگرایی افزایش ظرفیتهای حمل و نقل ریلی و کاهش سفرهای ریلی در این مد حمل و نقل در طی سالهای اجرای برنامه ششم توسعه نیز مشاهده میشود. اما در بخش حمل و نقل بار، این وضعیت معکوس است و شاهد همگرایی دو شاخص یادشده هستیم. بر اساس دادههای منتشره از سوی مرکز آمار ایران، تعداد لکوموتیوهای موجود در کشور در سال ۱۳۹۶ بالغ بر ۹۱۷ دستگاه بوده که در سال ۱۴۰۰ به ۹۵۸ دستگاه رسیده است.تعداد واگن باری نیز از ۲۴ هزار ۵۴۶ دستگاه در سال اول اجرای برنامه ششم توسعه به ۲۸ هزار و ۲ دستگاه در سال پایانی اجرای این برنامه رسیده است.
طی سالهای مورد اشاره، تعداد واگنهای مسافری نیز از ۲۰۳۴ دستگاه به ۲۱۵۳ دستگاه افزایش یافته است. در این میان، تعداد مسافر جابهجا شده در بخش ریلی از ۲۴,۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۶ با افت ۱۴.۲۸ درصدی به ۲۱ میلیون در سال ۱۴۰۰ رسیده است. تناژ بار کل بارگیری شده توسط حمل و نقل ریلی در سالهای مورد اشاره از ۴۶.۸ میلیون تن به ۴۷ میلیون تن رسیده است. این در حالی است که این شاخص در سالهای ۱۳۹۷ و ۱۳۹۹ به ترتیب رکورد ۵۰.۵ و ۵۱ میلیون تن را نیز ثبت کرده است.
افت شدید حمل و نقل هوایی
بررسی دادههای منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران نشان میدهد، صنعت حمل و نقل هوایی طی سالهای اجرای برنامه ششم توسعه، روزگار سختتری را در قیاس با سایر مدهای حمل و نقل سپری کرده است. اول اینکه «اعزام و پذیرش مسافر در فرودگاههای کشور» از ۵۹,۴ میلیون نفر در سال ۱۳۹۶ با رشد منفی ۳۷.۷ درصدی به ۳۷ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ رسیده است. این شاخص البته در سال ۱۳۹۹ نیز اوضاع وخیمتری داشته است به گونهای که با تجربه افت ۵۷.۹ درصدی به ۲۵.۲ میلیون نفر رسیده بوده است که نشانه اثرگذاری ترکیبی از عوامل تحریم خرید هواپیماهای نو (عدم نوسازی ناوگان)، تورم ناشی از تحریمها و شیوع ویروس کرونا بر صنعت حمل و نقل هوایی در سالهای مورد نظر بوده است.
نزول شدید پروازهای عبوری
در این میان، افت «تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشور» بسیار شدید بوده و طبعا درآمدهای ناشی از این محل را بهشدت کاسته است. بر اساس دادههای منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران، در سال ۱۳۹۶، ۴۲۷ هزار فروند هواپیما از آسمان ایران عبور کرده است. این تعداد اما در سال ۱۴۰۰ با رشد منفی ۶۰,۶۵ به ۱۶۸ هزار فروند رسیده است. این شاخص در سال ۱۳۹۹ اما اوضاع وخیمتری داشته به گونهای که با افتی در حدود ۷۵ درصد به ۱۰۸ هزار فروند محدود شده بوده است.
اگر چه تحت تاثیر افت تعداد پروازهای بینالمللی در دوران اپیدمی کرونا در جهان «تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشور» در سال ۱۳۹۹ بهشدت دچار افت شده است اما از پارامترهای آغاز دور تازه اعمال تحریمها علیه ایران و همچنین تبلیغات منفی علیه امنیت آسمان ایران در پی وقوع حادثه برای پرواز اوکراینی در ۱۸ دیماه سال ۱۳۹۸ نباید غافل شد. مسالهای که همچنان روی تعداد پروازهای عبوری از آسمان کشورمان اثر گذار است به گونهای که با رفع محدودیتهای کرونایی در پروازهای بینالمللی، مشاهده میشود که تعداد پروازهای عبور از ایران به میزان سالهای قبل بازنگشته است.