يكي از حيواناتي كه ارتباط و نزديكي زيادي با انسان دارد، سگ است و اين ارتباط از چندين هزار سال پيش، به واسطه رام‌كردن سگ‌هاي وحشي آغاز شد. نياز انسان‌هاي اوليه و غارنشينان به سگ‌ها فقط در اموري همچون شكار محدود مي‌شد، اما امروزه وابستگي متقابل سگ و انسان از بسياري جهات باعث كاهش تنهايي مي‌شود و مزايايي مانند تضمين امنيت صاحبِ سگ را به همراه دارد. امروزه معضل افزايش جمعيت سگ‌هاي ولگرد از مسائل مهم در جوامع مختلف است و بر جنبه‌هاي مختلف رفاه انسان متمركزتر است تا رفاه حيوانات. با اين حال، بسياري از فعالان حقوق حيوانات درباره نحوه برخورد كشورهاي در حال توسعه با سگ‌هاي وحشي كه نزديك به جمعيت انساني زندگي مي‌كنند، ابراز نگراني كرده‌اند. اصطلاح «سگ ولگرد» يا سگ بي‌صاحب به دسته‌اي از سگ‌ها گفته مي‌شود كه محدود به محيط خانه يا فضاي حياط نيستنند؛ اين سگ‌ها شامل سگ‌هاي خياباني، سگ‌هاي روستايي، سگ‌هاي وحشي و... هستند و ممكن است داراي مالكيت يا بدون مالكيت باشند. تاكنون جمعيت جهاني سگ‌ها ۹۰۰ ميليون تخمين زده شده است، كه حدود ۲۰ درصد آنها به عنوان حيوانات خانگي در نظر گرفته مي‌شوند و تحت كنترل هستند.
كشتار سگ‌ها بي‌فايده است
روش‌هاي كنترل جمعيت سگ‌هاي ولگرد در جوامع باهم متفاوت هستند و نمي‌توان هيچ كشوري را با كشور ديگري مقايسه كرد. به‌طور مثال، در حالي كه در بعضي كشورهاي اروپايي سگ‌هاي بدون صاحب در پناهگاه حيوانات نگهداري شده و در نهايت كشته مي‌شوند، در برخي كشورها مانند آلمان اين كار ممنوع است. همچنين در ايتاليا، يونان و چك، طبق قوانين، كشتن حيوانات ولگرد ممنوعيت دارد.
به نظر مي‌رسد كشتن سگ‌هاي خياباني بديهي‌ترين روش كنترل جمعيت باشد، اما در واقع ثابت شده كه كاملاً بي‌فايده است؛ به اين دليل كه حتي زماني كه تعداد زيادي از سگ‌ها كشته مي‌شوند، شرايط حفظ جمعيت سگ‌ها بدون تغيير باقي مي‌ماند؛ زيرا سگ‌هايي كه حذف مي‌شوند به سرعت جايگزين مي‌شوند و جمعيت به هيچ‌وجه كاهش نمي‌يابد. همچنين در اين شرايط عوامل اصلي منجر به پرخاشگري سگ (مهاجرت گله‌اي و جفت‌گيري) همچنان وجود دارند. از آنجا كه حذف سگ‌ها در واقع مشكلات مربوط به آنها را افزايش مي‌دهد، راه‌حل موثر اين است كه سگ‌ها را عقيم كرده، در برابر هاري واكسينه كنند و آنها را به محل زندگي‌شان بازگردانند.
با نگاه به گذشته درمي‌يابيم كه سگ‌كشي به عنوان اقدامي براي ريشه‌كني هاري بي‌اثر بود، زيرا ممكن بود شكارچيان فقط سگ‌هاي سالم را اسير كنند كه در اين صورت سگ‌هاي هار در محيط باقي مي‌ماندند و عاملي براي انتشار بيماري محسوب مي‌شدند. همچنين منابع رسمي ادعا مي‌كنند كه نيمي از مرگ و مير انسان به واسطه هاري، ناشي از حيوانات خانگي واكسينه‌نشده است، بنابراين تأكيد مي‌شود كه امروزه ديگر كشتن سگ‌هاي خياباني فايده‌اي ندارد.
گرفتن، عقيم‌سازي، واكسيناسيون و رهاسازي
سلسله اقداماتي نظير جمع‌آوري سگ‌ها، عقيم‌سازي، واكسيناسيون و رهاسازي آنها در محل زندگي قبلي، اگر به صورت همزمان انجام شود، نسبت به ساير روش‌ها، همچون كشتار، موثرتر به نظر مي‌رسند. گزارش‌ها و آمارهاي مربوطه نشان مي‌دهد واكسيناسيون سگ‌هاي ولگرد در برابر بيماري‌ها باعث مي‌شود كه آنها بيماري را به انسان منتقل نكنند و عقيم‌سازي آنها در كاهش جمعيت اين حيوانات نقش دارد. همانطور كه اجراي يك برنامه واكسيناسيون هاري سگ‌ها در سال ۱۹۸۳ با نظارت سازمان جهاني بهداشت (WHO) باعث شد كه ميزان هاري بين سال‌هاي ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۳ در امريكاي لاتين ۹۳ درصد كاهش يابد. همچنين اجراي اين فرايند در تانزانيا آمار بيماري هاري را بيش از ۹۰ درصد كاهش داد.
دنيا با جمعيت سگ‌هاي ولگرد چه كرده است؛ كشتن يا عقيم‌سازي؟
در خصوص عقيم‌سازي نيز شايان ذكر است اجراي اين برنامه در كشور هند طي سال‌هاي ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵، جمعيت سگ‌هاي اين ايالت را به ميزان يك‌سوم كاهش داد. همچنين با اجراي اين برنامه در كشور جزيره‌اي آباكو، ميزان سگ‌هاي ولگرد در خيابان ۵۰ تا ۷۵ درصد كاهش يافت. گزارشات حاكي از اين است كه اجراي اين اقدامات، بهبود سلامت و رفاه سگ‌ها نيز در بر داشته است؛ بهبود شرايط پوستي و كاهش انگل‌ها و تومورهاي مقاربتي در سگ‌ها گواه اين مساله است.
بازگرداندن سگ‌ها به محل پس از عقيم‌سازي چه فايده‌اي دارد؟
وقتي سگ‌ها عقيم مي‌شوند و در منطقه خودشان مستقر مي‌گردند، جمعيت و مشكلات ناشي از سگ‌ها هر دو كاهش مي‌يابد؛ بدين‌ترتيب كه هر سگي از قلمروی خود محافظت مي‌كند و اجازه ورود به سگ‌هاي ولگرد جديد را نمي‌دهد. از آنجا كه همه آنها عقيم شده‌اند، ديگر جفت‌گيري نمي‌كنند يا تكثير نمي‌شوند. همچنين عوامل اصلي منجر به پرخاشگري سگ (مهاجرت و جفت‌گيري) حذف مي‌شوند، دعواي سگ‌ها نيز به‌طور چشمگيري كاهش پيدا مي‌كند و با كاهش پرخاش ميان سگ‌ها، گاز گرفتگي انساني و انتقال بيماري نيز كمتر مي‌شود. در نهايت طي يك بازه زماني، با مرگ طبيعي سگ‌هاي عقيم‌شده، جمعيت سگ‌هاي ولگرد به‌شدت كاهش مي‌يابد. سازمان جهاني بهداشت، واكسيناسيون دسته‌جمعي سگ‌ها را به عنوان تنها راه موثر براي ريشه‌كني هاري در جمعيت انساني توصيه مي‌كند. واكسيناسيون انبوه منجر به كاهش قابل توجه مرگ‌ومير ناشي از هاري انسان در كشورهايي چون تايلند، لائوس، ويتنام، سريلانكا و... شده است. اخيراً برنامه واكسيناسيون سگ‌ها در جنوب غربي تركيه نيز اجرا شده و در كاهش مشكلات مربوطه نقش داشته است.
