بازاریابی، سنگی پیش پای لنگ صادرات کشاورزی
گروه اقتصاد اجتماعی محمدمهدی حاتمی
کشاورزی را در تاریخ عامل یکجا‌نشینی دانسته‌اند و فلات ایران نیز یکی از نخستین مهدهای تمدن و یکجا‌نشینی بوده است. با این همه اما این عنصر اساسی تمدنی در این سال‌ها به دلیل بحران آب و خشکسالی‌های پیاپی، مدام به حاشیه رفته و از پتانسیل‌هایش کاسته شده است تا آنجا که حتی عده‌یی معتقدند در ایران به دلیل کمبود آب اساسا نباید کشاورزی صورت بگیرد. از سوی دیگر اما ایران تقریبا همواره یکی از 10تولید‌کننده بزرگ کشاورزی در جهان بوده و بیش و کم قادر به تامین امنیت غذایی خود و نیز صادرات محصولات کشاورزی هم بوده است. مصاحبه پیش رو با دکتر بهاءالدین نجفی، استاد اقتصاد کشاورزی دانشگاه شیراز محملی است برای بحث پیرامون نسبت کشاورزی و اقتصاد در ایران. نجفی معتقد است نبود بازاریابی مناسب برای صادرات محصولات کشاورزی ایران اصلی‌ترین عامل در کوچک بودن سهم صادراتی این محصولات از مبدا ایران است. استاد اقتصاد کشاورزی دانشگاه شیراز افزون بر این معتقد است که ایران می‌تواند با بهبود شیوه‌های تولید کشاورزی با وجود بحران آب به کشاورزی ادامه دهد.
آقای دکتر نجفی، برخی آمارها حکایت از آن دارد که صادرات محصولات کشاورزی درحال حاضر چیزی حدود یک چهارم از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد. به نظر شما کشاورزی در ایران تا چه حد ظرفیت گسترش دارد و آیا می‌توان به افزایش سهم آن از صادرات محصولات غیرنفتی امیدوار بود؟
کشاورزی می‌تواند سهمی بسیار بیشتر از آنچه تاکنون در اقتصاد ایران داشته ایفا کند اما باید توجه داشت که صادرات محصولات کشاورزی از مبدا ایران عمدتا به شکل سنتی و در مورد محصولاتی صورت گرفته که ایران به صورت تاریخی در تولید و صادرات آنها مزیت نسبی داشته است، مثلا محصولاتی مانند پسته و زعفران. از طرف دیگر همیشه بازارهای سنتی هم برای این محصولات صادراتی ایران وجود داشته است. از طرف دیگر صادرات کشاورزی ایران هم در سال‌های اخیر رونق نسبتا خوبی گرفته است برای مثال می‌توان به صادرات میوه و سبزیجات به شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس اشاره کرد.
فکر می‌کنید چه راه‌هایی پیش پای ایران وجود دارد تا بتواند صادرات محصولات کشاورزی‌اش را افزایش بدهد؟
همانطور که عرض کردم، ما عمدتا به دلیل مزیت نسبی سنتی‌مان در برخی محصولات بوده که توانسته‌ایم همین حد فعلی از صادرات را هم داشته باشیم. به طور کلی هم اگر بتوانیم محصولاتمان را به طریقی صادر کنیم که ارزش‌افزوده بالاتری نصیب کشور شود و در واقع ارزآوری بیشتری هم برای کشور صورت بگیرد، می‌توانیم امیدوار به افزایش سطح صادرات محصولات کشاورزی در کشور باشیم. ما پتانسیل‌های صادراتی بالایی داریم اما موانع و مشکلاتی وجود داشته‌اند که جلو گسترش صادرات محصولات کشاورزی ما را گرفته‌اند. ایران کشور گسترده‌یی است و تنوع آب و هوایی حیرت‌انگیزی دارد و اینها ازجمله مواردی‌اند که در توانایی صادراتی یک کشور در زمینه کشاورزی موثرند. من معتقدم مساله و مشکل اصلی ما در مورد صادرات این است نتوانسته‌ایم آنچنان که باید بازایابی مناسبی برای محصولات کشاورزی‌مان داشته باشیم. افزون بر این ما در مورد بسته‌بندی هم همیشه بسیار سنتی و ضعیف عمل کرده‌ایم و شیوه‌های تولیدمان هم از فناوری فاصله داشته‌اند. برای مثال اگر ما بتوانیم فقط در یک محصول مانند خیار، به کشت گلخانه‌یی رو بیاوریم، می‌توانیم هم بازار داخلی را تامین کنیم و هم صادرات داشته باشیم
و در عین حال به دلیل صرفه‌جویی در مصرف آب، ارزش‌افزوده بالاتری هم نصیب کشورمان خواهد شد. فقط هم این نیست، ایران می‌تواند در زمینه صادرات محصولات کشاورزی ارگانیک هم حرفی برای گفتن داشته باشد و از این طریق هم ارزآوری‌اش را در این زمینه افزایش بدهد. در واقع اگر بخواهم خلاصه کنم، باید بگویم ما می‌توانیم انتظارات بیشتری از صادرات محصولات کشاورزی از مبدا ایران داشته باشیم اما تنها به این شرط که بتوانیم شیوه‌های تولید و بازاریابی‌مان را دگرگون کنیم چراکه در غیر این صورت ما حتی از نظر منابع در دسترس هم دچار مشکل خواهیم شد. ایران کشور به شدت کم آبی است و نمی‌توان با شیوه‌های فعلی کشاورزی را ادامه داد.
رییس‌جمهور به تازگی به ایتالیا رفته‌اند و همانطور که می‌دانید، ایتالیا ازجمله کشورهایی است که همکاری‌های خوبی در زمینه کشاورزی با ایران داشته است و علاوه بر این، این کشور صاحب فناوری در زمینه کشاورزی هم هست. یکی از وزرای همراه آقای روحانی در سفرشان به ایتالیا هم اتفاقا وزیر کشاورزی بوده و می‌توان حدس زد قراردادهای خوبی در این زمینه منعقد شده باشد. فکر می‌کنید همکاری با ایتالیایی‌ها در بخش کشاورزی در چه زمینه‌هایی بیشتر به نفع ایران خواهد بود؟
بله حق با شماست، ایتالیایی‌ها در زمینه فناوری‌های بخش کشاورزی در دنیا مطرح‌اند و از سر گرفته شدن ارتباط اقتصادی ایران و ایتالیا را باید به فال نیک گرفت. من فکر می‌کنم از ایتالیایی‌ها، فناوری و سرمایه آنها ما باید بیشتر در بخش فرآوری محصولات استفاده کنیم. البته مطمئنا بهتر این است که آنها در داخل خاک ایران سرمایه‌گذاری کنند تا همزمان بتوان در داخل اشتغال هم ایجاد کرد نه اینکه ما محصولات خام را برای فرآوری به ایتالیا صادر کنیم.
گفته می‌شود صنایع تبدیلی ایران با ظرفیت پایینی کار می‌کنند و در واقع در سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری در بخش صنایع تبدیلی به حدی بوده که از توان تولید کشور در این بخش هم فراتر رفته است و ما دیگر نیازی به وارد کردن فناوری هم نداریم و فقط سرمایه‌هایی نیاز داریم که بتوانیم از این صنایع به طور کامل استفاده کنیم. آیا در این بخش هم می‌توانیم روی سرمایه‌های خارجی حساب باز کنیم؟
بله، متاسفانه بخش زیادی از صنایع تبدیلی ما با ظرفیتی پایین‌تر از 100درصد کار می‌کنند. اما همه مشکل به خالی بودن بخشی از ظرفیت این صنایع بر‌نمی‌گردد مثلا ما در تمام طول این سال‌ها نتوانسته‌ایم آب پرتقالی تولید کنیم که با نمونه‌های مشابه خارجی‌اش قابل مقایسه باشد و واقعا بشود گفت مصرف‌کننده درحال نوشیدن آب پرتقال است و این مشکل را نمی‌توان به خالی بودن ظرفیت صنایع ربط داد. با این حال این طور نیست که ما در زمینه صنایع تبدیلی در مورد همه محصولات ضعیف باشیم بلکه در بعضی صنایع تبدیلی وضعیت بهتری داریم. برای بهبود وضعیت در این بخش هم مطمئنا می‌توان روی سرمایه و فناوری‌های خارجی حساب باز کرد.
نکته دیگری که وجود دارد عدم تطابق استانداردهای صادراتی ایران و کشورهایی است که محصولات کشاورزی ایرانی را وارد می‌کنند. این مشکل نه فقط در مورد کشوری مثل روسیه که در صادرات ما به افغانستان هم رخ داد و برای مثال اعلام شد که مردم این کشور تمایل ندارند مرغ‌های 3-2 کیلویی ایرانی را مصرف کنند و مرغ‌های کوچک‌تر 1.5 -1 کیلویی را ترجیح می‌دهند.
این مورد هم از همان مواردی است که سنگ پیش پای صادرات در ایران شده است. در مورد محصولات صادراتی ما باید به استانداردها و وضعیت بازار کشور مقصد توجه داشته باشیم و بدانیم در آنجا برای چه نوع کالاها و محصولاتی تقاضا وجود دارد تا بتوانیم تولید را هم مطابق تقاضا در آن کشورها سازماندهی کنیم. جالب است بدانید که مثال‌ها در این مورد اتفاقا کم هم نیستند، برای مثال یکی از مواردی عدم تطابق استانداردهای کشورهای مقصد با استانداردهای ایران، میزان استفاده از کودها و سموم شیمیایی در محصولات کشاورزی ایرانی است. در واقع بسیاری از کشورهایی که از محصولات ما استفاده می‌کنند، معتقدند میزان استفاده از کود و سموم در محصولات ما بسیار بالاتر از حد مجاز است. رعایت استانداردهای صادراتی در مورد صادرات مواد غذایی بسیار مهم‌تر از سایر موارد است و این مساله بارها باعث شده محصولات کشاورزی و غذایی ایرانی که به کشورهای دیگر صادر شده‌اند، برگشت بخورند.
