سوءاستفاده از چک سفیدمهر و سفید امضا
مائده شیرپور|
شاید تاکنون بارها و بارها از زبان افرادی که قرار است کالا یا خدماتی را به شما ارائه دهند، شنیده باشید که برای ضمانت یا برای حسن انجام کار از شما چک سفید امضا مطالبه کنند، در عین حال شاید بارها در نشریات ورزشی خوانده‌اید که مثلا فلان بازیکن فوتبال برای حسن انجام خدمات و نشان دادن تعصب به باشگاه قراردادش را سفیدامضا کرده و چک سفید امضا دریافت کرده است اما آیا می‌دانید فردی که این ضمانت سفیدامضا را گرفته است اگر بخواهد از آن سوءاستفاده کند چه مجازاتی در انتظارش خواهد بود؟!
در قوانین کشوری آمده است که هر کس از سفید مهر یا سفیدامضایی که به اوسپرده شده است یا به هر طریق به دست آورده سوءاستفاده کند به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.
تعریف قانونی سوءاستفاده از چک سفیدامضا
قانون شرط تحقق جرم سوءاستفاده از سفیدامضا یا سفیدمهر نیز، وجودرابطه امانت قراردادی یا امانت قانونی بین مودع و مستودع یا متصرف قانونی مال است. فعل بر سفیدامضا یا سفیدمهر عبارت است از امضا کردن ورقه‌یی از قبل، به‌منظور تایید نوشته‌یی که باید متعاقبا در بالای آن‌درج شود.
سوءاستفاده از سفیدمهر یا سفیدامضا عبارت است از نوشتن متقلبانه یا خلاف توافق در بالای امضا یا مهر یا مهر وامضا در یک نوشته یا سندی مغایر با آنچه قبلا مورد توافق واقع شده باشد.
در حقوق جمهوری اسلامی ایران، جرم سوءاستفاده از سفیدمهر یا سفیدامضا، موضوع ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی است که تحت عنوان «فصل بیست و چهارم، خیانت در امانت» است و می‌گوید: «هر کس از سفیدمهر یا سفیدامضایی که به او سپرده شده است یا به هرطریق به دست آورده سوءاستفاده کند به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.»
در واقع هرکس که مبادرت به سوءاستفاده از سفید امضایی که به او سپرده شده است، کرده باشد و انجام تعهد یا سلب تعهدی راکه می‌توانست شخص یا دارایی امضاکننده را تهدید کند به خطر اندازد، مستوجب مجازات است. به علاوه در مواردی هم‌که به حکم قانون، ید متصرف و تحصیل‌‌کننده سفید امضا یا سفیدمهر، مشروعیت قانونی داشته باشد، جرم مزبور قابل تحقق‌است. بنابراین چنانچه سارق، جاعل و اخذ‌کننده سند (سفیدمهر یا سفیدامضا) به عنف و تهدید و اکراه مبادرت به تحصیل سفیدامضا یا سفیدمهر کرده باشند و از آن سوءاستفاده کنند، مرتکب جرایم سرقت، جعل و اخذ سند به عنف و تهدید و اکراه شده‌اند که موضوع جرایم خاص هستند و با منتفی بودن امانت قانونی یا قراردادی، موضوع از شمول جرایم تحت عنوان خیانت در امانت‌های ذیل عنوان فصل بیست و چهارم قانون مجازات اسلامی خارج است.
احراز سوءاستفاده
نحوه سوءاستفاده، ضرر و زیان و قصد مجرمانه، عناصر تشکیل‌‌دهنده جرم مزبور را (با توجه به احراز شرط مقدم قانونی بودن رفتارمجرمانه) تشکیل می‌دهند.
رفتار مجرمانه: سوءاستفاده از سفیدامضا عبارت است از نوشتن مطالبی در بالای امضا، به نحوی که با آنچه طرفین توافق داشته‌اند، هماهنگی نداشته و مشتمل بر تعهد یا ایفای تعهد یا هر رفتار دیگری باشد که بتواند شخص یا دارایی امضاکننده را به خطر اندازد.
مصادیق رفتار مجرمانه: کسی که مطالبی را خلاف توافق قبلی در بالای امضا ورقه‌یی می‌نویسد، مرتکب جرم سوءاستفاده از سفیدامضا می‌شود. بدین‌ترتیب که وی اقدام مغایر با توافق یا پیش‌بینی قبلی انجام دهد در تعریف دقیق‌تر می‌توان گفت که چنانچه احراز وجود یک دین، در ورقه سفیدامضا به عمل آید، در شرایطی که ورقه مزبور برای دیگری تودیع شده باشد، جرم‌واقع شده است. به‌طور مثال، ورقه سفید امضا برای تنظیم متن وکالتنامه، امضا شده باشد ولی در بالای امضا، اقرار به دین‌صاحب امضا نوشته شود.
همچنین اگرفرد به تغییر مبلغ مورد توافق در سفید امضا مبادرت کند نیز مجرم است. البته ممکن است متن سفیدامضا هماهنگ با توافق قبلی نوشته شود، لکن مبلغ مذکور در سند متفاوت با مبلغ توافق شده قبلی درج‌شود. به‌طور مثال خریداری که فاکتور کالا یا قولنامه‌یی را قبل از تکمیل متن امضا و تحویل داده، ولی فروشنده مبلغ را مغایر با آنچه قبلا توافق شده بنویسد؛ جرم واقع شده است. در صورتی که متن سند تنظیمی در بالای امضا، هماهنگ با موارد پیش‌بینی شده نباشد، جرم محقق شده است گرچه رقم مورد تعهد تغییر نیافته باشد. سوءاستفاده از سفیدامضا در واقع دارای دو جزء متفاوت است، ممکن است کسی به درخواست دیگری بالای امضا، مطلبی به‌زیان صاحب امضا بنویسد و شخص دیگری آن سفیدامضا را عالما، عامدا مورد بهره‌برداری قرار دهد، در این صورت هر دو نفرمشمول جرم سوءاستفاده از سفید امضا هستند؛ اولی به خاطر نوشتن متقلبانه مطالبی زیان‌آور در بالای امضا و دیگری، با به‌کاربردن آن ورقه سفید امضا به زیان دیگری مشمول جرم مزبور می‌شود.
حال اگر چنین اقداماتی توسط یک نفر انجام بگیرد، می‌توان استدلال کرد که همانند سرقت، ربودن و نگهداری مال مسروق توسط سارق یک جرم تلقی می‌شود، نویسنده مطالب بالای امضا و سوءاستفاده‌‌کننده از آن نیز مرتکب یک جرم شده است، به‌طوری که عملیات مقدماتی، لازمه تحقق جرم سوءاستفاده از سفیدامضا یا سفیدمهر تلقی می‌شود.
وقتی پای شخص ثالث به میان می‌آید
اغلب سوءاستفاده از سفیدامضا به وسیله شخصی ارتکاب می‌شود که سفیدامضا به او سپرده شده باشد. ولی گاهی ممکن‌است جرم دیگری، توسط شخص ثالث هم ارتکاب شود. چنانچه شخص ثالث بدون علم و آگاهی کسی که سفیدامضا به او سپرده‌شده است، از سفید امضا سوءاستفاده کرده باشد، عنوان رفتار مجرمانه وی جعل است و نه سوءاستفاده از سفید امضا. حال چنانچه شخصی مطالب همراه با سوءاستفاده را به دستور دیگری یا برحسب انشاء کسی که سفید امضا به او سپرده شده‌نوشته باشد، امین مباشر جرم سوءاستفاده از سفیدامضا تلقی می‌شود و شخص ثالث (غیر امین) معاون جرم مزبور خواهد بود.
ماهیت مطالب مذکور در سفیدامضا
کیفیت مطلب مذکور در سفیدامضا چندان مهم نیست، به‌طوری که در هر موردی که رفتار متقلبانه از طریق نوشتن در بالای امضا محقق شود، جرم واقع شده است. رفتار متقلبانه ممکن است یک بطلان شکلی باشد یا یک بطلان ماهوی. بطلان شکلی، مثل تعهد یک جانبه‌یی که فاقد ذکر جمله «تایید شد» یا «خوانده شد و تایید می‌شود» یا «ثبت با سند برابر است» درتایید مطلب اضافه شده در سفید امضا باشد. ولی بطلان ماهوی، مثل موردی است که مطلب اضافه شده همراه با نامشروع بودن‌عمل باشد. مثل موردی که بالای امضای مربوط به سازشنامه، تعهدی مغایر با توافق صلح و سازش نوشته شود. در تمام مواردمزبور، جرم سوءاستفاده از سفیدامضا محقق شده است.
ضرر و زیان در جرم سوءاستفاده از سفیدامضا
ثبت مطالب مذکور در سفیدامضا، باید به کیفیتی باشد که شخص یا دارایی امضاکننده را به خطر اندازد.
ضرر و زیان ممکن است مادی یا معنوی باشد، فعلیت داشته یا محتمل در آینده باشد. زیان محتمل، مثل موردی که طی آن، درشرکتنامه مربوط به یک شرکت تضامنی که فقط واجد امضا باشد، مرتکب جرم مبادرت به تغییر نام شریک مورد توافق به شخص‌دیگری کند. به هر حال در شرکت تضامنی، هر شریک، دارایی خود را با توجه به تعهدات شریک معین دیگری در معرض خطر قرار می‌دهد. بنابراین، تغییر نام شریک در بالای سفیدامضا موجب تحقق جرم به جهت زیان احتمالی در آینده می‌شود.
عنصر معنوی جرم سوءاستفاده از سفید امضا
وجود قصد مجرمانه، برای تحقق جرم مزبور از ضروریات است: عنصر معنوی جرم، مبتنی بر آگاهی مرتکب جرم بر این امر است که مفاد مطالبی که بر روی سفیدامضا نوشته شده، غیر از موارد توافق شده قبلی بوده باشد، به نحوی که شخص یا دارایی امضاکننده را در معرض خطر قرار دهد.
کیفر و ضوابط اختصاصی تعقیب
گرچه در حقوق فرانسه، از جرم سوءاستفاده از سفید امضا یا سفیدمهر، جرم‌‌زدایی و کیفر‌زدایی شده و جنبه حقوقی دارد واحتمالا آمار وقوع جرم مزبور رو به کاهش بوده است، اما در حقوق ایران، جرم مزبور وصف جزایی خود را حفظ کرده است.
کیفر جرم سوءاستفاده از سفیدامضا یا سفیدمهر
در اجرای ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی مرتکب جرم مزبور مستوجب حبس از یک تا سه سال است. با توجه به‌موقعیت مرتکب و میزان همکاری وی در کشف جرم و جلب رضایت شاکی، ممکن است بر حسب مورد کیفر جرم تغییر و مشمول کیفیات مخففه یا برعکس، کیفیات مشدده باشد. به علاوه اعمال مجازات‌های تنبیهی و تکمیلی نیز امکان‌پذیر است.
