کاهش غیردستوری نرخ سود با استفاده از بازار بدهی
حسین میثمی|
کارشناس پولی و بانکی|
بازار بدهی یکی از بازارهای مفقوده در نظام مالی کشور است، هرچند لایحه برنامه ششم توسعه، زمینه قانونی تشکیل این بازار را فراهم کرده است، اما به مساله مهم عملیات بازار باز روی اوراق بدهی اشاره‌یی نمی‌کند. این در حالی است که بانک مرکزی می‌تواند با سیاست‌گذاری پولی در بازار بدهی، به صورت غیردستوری، سیاست کاهش نرخ‌های سود را پیگیری کند.
یکی از مهم‌ترین نقاط قوت مهم لایحه برنامه ششم توسعه، آن است که برای نخستین بار، زمینه قانونی تشکیل بازار بدهی
(Debt Market) در نظام پولی و مالی کشور را فراهم کرده است. در واقع در ماده ششم لایحه، چارچوب استفاده از اسناد خزانه اسلامی و سایر انواع صکوک جهت ساماندهی بدهی‌های دولت ارائه شده است.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای بازار بدهی در هر کشوری، فراهم کردن بستر اعمال سیاست‌های پولی از طریق عملیات بازار باز بانک مرکزی است. حال سوالی که مطرح می‌شود آن است که «ماده ششم لایحه برنامه ششم توسعه، تا چه اندازه مساله عملیات بازار باز در بازار بدهی را مورد توجه قرار داده است؟» به نظر می‌رسد پیش از پاسخ به این سوال، مناسب است در رابطه با اهمیت و شیوه عملیات بازار باز بانک مرکزی در بازار بدهی توضیح داده شود.
عملیات بازار باز، نخستین و مهم‌ترین شیوه اجرایی جهت مدیریت ذخایر در بازار پول است. این عملیات تقریبا در تمامی بانک‌های مرکزی جهان به شیوه‌های گوناگون مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ساده‌ترین حالت، می‌توان عملیات بازار باز را خرید و فروش اوراق بهادار با کیفیت توسط بانک مرکزی با هدف تاثیر‌گذاری بر متغیرهایی مانند نرخ سود بازار بین بانکی (نرخ سود مرجع) در نظر گرفت. درواقع سیاست‌گذاران پولى با خرید و فروش اوراق بهادار، سیاست‌هاى پولى انقباضى و انبساطى را به اجرا مىگذارند. در بانکداری مرکزی مدرن و بر اساس چندین دهه تجربه کشورهای گوناگون، این مطلب به اثبات رسیده است که قابلیت عملیات بازار باز در بازار بدهی جهت اعمال سیاست‌های پولی، تقریبا از تمامی شیوه‌های دیگر بالاتر است. برخی از مهم‌ترین مزیت‌های عملیات بازار باز بانک مرکزی عبارتند از:
*عملیات بازار باز بر اساس منطق بازار پیش می‌رود. به عبارت دیگر، بانک مرکزی به جای آنکه به صورت دستوری و با اجبار، بانک‌ها را مجبور به رعایت نرخ‌های سود هدف کند، با خرید و فروش اوراق بهادار، نرخ سود رایج بازار بین بانکی را به سمت نرخ سود سیاستی (نرخ هدف) هدایت می‌کند.
*در این عملیات ابتکار عمل (تعیین میزان و مدت عملیات) با بانک مرکزی است و نه بانک‌های حاضر در بازار بدهی.
*سرعت این عملیات بیشتر از سایر روش‌ها بوده و بر اساس تجارب، اثرگذاری آن نیز بیشتر است.
*قابلیت این ابزار در تامین اهداف مورد نظر بانک مرکزی، به‌ویژه جهت‌دهی به نرخ سود بازار پول به سمت نرخ سود هدف، بیشتر است.
یکی از مهم‌ترین مباحث در موفقیت عملیات بازار باز، «سازوکار اجرایی» این فرآیند است. سازوکار استاندارد عملیات بازار باز به این صورت است که در ابتدا، نرخ سود واقعی بازار پول (نرخ سود بازار بین بانکی) توسط بانک مرکزی شناسایی می‌شود. از طرف دیگر، بانک مرکزی نرخ سود هدف خود را باتوجه به اهداف غایی (مانند کنترل تورم) تعیین می‌کند. در این شرایط بانک مرکزی قادر خواهد بود با ورود به بازار بدهی و تحت تاثیر قرار دادن عرضه و تقاضای ذخایر در این بازار، از طریق خرید و فروش انواع اوراق بدهی، نرخ سود بازاری را به نرخ سود هدف خود نزدیک کند. درواقع در شرایطی که نرخ سود بازار بالاتر از نرخ سود هدف باشد، بانک مرکزی می‌تواند نسبت به خرید اوراق بدهی در بازار اقدام کرده و با این کار عرضه پول افزایش و نرخ سود کاهش می‌یابد. در مقابل اگر نرخ سود بازار پایین‌تر از نرخ هدف باشد، بانک مرکزی با فروش اوراق بدهی در بازار نسبت به جمع‌آوری پول و افزایش نرخ سود کوتاه‌مدت اقدام می‌ورزد. با توجه به توضیحات مطرح شده، به نظر می‌رسد لایحه برنامه ششم توسعه نسبت به یکی از مهم‌ترین کاربردهای بازار بدهی، یعنی فراهم کردن زمینه سیاست‌گذاری پولی و عملیات بازار باز، غفلت کرده است. به‌طور خاص، در شرایط فعلی که دولت و بانک مرکزی سیاست کاهش نرخ‌های سود در بازار پول را پیگیری می‌کنند، این سیاست باید به صورت غیردستوری و از طریق فرآیند عملیات بازار باز در بازار بدهی اجرایی شود. بر این اساس پیشنهاد می‌شود ماده مشخص به لایحه برنامه اضافه شده و در آن به بانک مرکزی اجازه خرید و فروش تمامی انواع اسناد خزانه اسلامی یا سایر صکوک بدهی داده شود. البته می‌توان برای جلوگیری از اثرگذاری منفی معاملات بانک مرکزی (به‌عنوان بازیگر عمده در بازار بدهی) برای این معاملات سقف مشخصی در نظر گرفت.
