از ریاست کلانتر بر شهر تا انتخاب شهردار
گروه راه و شهرسازی
در ایران، نخستین شهرداری را بلدیه می‌نامیدند. پیش از تشکیل بلدیه مردم هر شهر طبق آداب و رسوم و اعتقادات شخصی و دینی، بدون مداخله حکومت خدمات شهری را انجام می‌دادند. پس از پیروزی مشروطه مشکلات مختلفی در اداره امور شهرها در زمینه‌هایی مانند بهداشت شهری و آب‌رسانی وجود داشت که موجب شد، نمایندگان مجلس اول درصدد تدوین زمینه‌هایی برای بهداشت شهرها برآمدند که منجر به تدوین نخستین قانون شهرداری‌ها تحت عنوان «قانون بلدیه» در خرداد 1286 شمسی شد.
در سراسر جهان مدل‌های مختلفی برای انتخاب شهردار وجود دارد مانند مدل کمیسیونی که مردم به کمیسیون‌های شوراها رای می‌دهند و این کمیسیون‌ها مدیریت شهر را برعهده می‌گیرند. مدل نشست‌های باز و مستقیم در شهرهای کوچکی که روابط میان افراد چهره به چهره است مورد استفاده قرار می‌گیرد و در مواقع اضطرار، هیات اجرایی که برای شهر انتخاب شده، جلسه یا نشستی با مردم برگزار می‌کند و مسائل و مشکلات را با آنان حل و فصل می‌کند. در برخی کشورها هم به نسبت جمعیت شهرها از هر دو مدل فوق استفاده می‌شود.
تاریخچه ایران نشان می‌دهد در نخستین قانون بلدیه که به سال 1286 هجری-شمسی باز می‌گردد، از مدل رهبری جمعی استفاده می‌شد به این معنا که رییس انجمن بلدیه که توسط مردم انتخاب می‌شد، به عنوان کلانتر یا پاسخگوی امور شهری به مردم و انجمن به شمار می‌رفت. این مدل رهبری جمعی، برگرفته از قوانین کشور بلژیک بود. در قانون بلدیه سال 1309 یعنی دوره رضاشاه، اندک تغییراتی در انتخاب شهردار و وظایف او به وجود آمد. در این دوران، انجمن بلدیه از میان نمایندگان طبقات تجار، اصناف و بازرگانان انتخاب می‌شدند و انتخاب رهبری اجرایی شهر در دست مدیر منتصب دولت مرکزی بود.
اما در قانون تشکیل شهرداری و انجمن شهر سال 1328 وضعیت کمی تغییر کرد. در این قانون انجمن شهری که توسط مردم و بر اساس محلات شهری انتخاب می‌شد، سه نفر را به عنوان شهردار به وزارت کشور پیشنهاد می‌کرد و وزارت کشور یکی از این سه نفر را انتخاب می‌کرد و حکم می‌زد که از آن به عنوان مدل شورا مدیر شهر یاد می‌کنند. آخرین قانون مربوط به سال 1334 بود که انجمن شهرمنتخب مردم، شهردار را برمی‌گزید. همین مدل تا بعد از انقلاب ادامه داشت تا اینکه قانون شوراها در سال 1375 و اصلاحیه آن در سال 1382 مصوب شد و بنابر آن شورای شهر توسط مردم انتخاب و مدیرشهر توسط شورا انتخاب می‌شد.»
انتخاب شهردار با رای مستقیم مردم هرچند تاکنون به دلیل ساختار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران در کشور اجرایی نشده است، اما این ایده موافقان و مخالفانی دارد. موافقان از ثبات بیشتر شهردار می‌گویند و مخالفان، انتخاب شهردار توسط مردم را نیازمند بازنگری و اصلاح قانون می‌دانند.
در ادبیات شهری به کسی که توسط شورا انتخاب می‌شود، شهردار گفته نمی‌شود بلکه مدیر اجرایی شهری به شمار می‌رود. اما کسی که منتخب مردم است شهردار نام دارد و نقش رهبری در مدیریت شهری را برعهده دارد.
در کشوری مانند آلمان، از مدل شورا و شهردار قوی استفاده می‌شود به این معنا که تمام شهردارها به‌طور مستقیم از سوی مردم انتخاب می‌شوند که این انتخابات با انتخابات شوراها همزمان است. در امریکا هم علاوه بر شهردار قدرتمند در شهرهای بزرگ، الگوی شهردار ضعیف هم وجود دارد که قدرت شهردار بستگی به رابطه‌یی که با شورای شهر دارد، تعریف می‌شود که هر چهارسال یک‌بار انتخاب می‌شود. در کشور انگلیس هم انتخاب شهردار به صورت مستقیم در شهرهای بزرگ و غیر مستقیم در شهرهای کوچک صورت می‌گیرد. در ترکیه شهردار در تمام شهرها مستقیم انتخاب می‌شود. شهردار وقتی توسط مردم انتخاب می‌شود علاوه بر اینکه مشروعیت، اقتدار بیشتری نسبت به انتخاب وی از سوی شورای شهر دارد، از ثبات کاری هم برخوردار خواهد بود چرا که عمر متوسط شهردار حدود دوسال است که با تصویب نظام انتخاباتی، این عمر مدیریتی به 4 یا 5 سال خواهد رسید. همچنین، شهرداری که مدیریت امور زیربنایی شهر، مدیریت حوزه آب و برق و گاز و حوزه زیست محیطی و حوزه فرهنگی اجتماعی شهر را مدیریت می‌کند، هرگز نمی‌تواند شهرداری بی‌ثبات و با اقتدار و مشروعیت کم باشد.
براساس لایحه مدیریت شهری، دولت معیارها، صلاحیت‌های تخصصی و اجرایی شهردار شدن را اعلام و احراز صلاحیت وی را تایید می‌کند. بنابراین هر کسی نمی‌تواند، نامزد شهرداری شود. همچنین اگر تخلفی ازسوی شهردار منتخب مردم صورت بگیرد، همه قوانین حاکم بر تخلفات بر او حاکم است و شورا موظف به تذکر، تحقیق، تفحص و استیضاح وی خواهد بود.
بر همین اساس، با تصویب لایحه مدیریت شهری، شهردار شهرهای با جمعیت بیش از 200هزار و مراکز استان‌ها توسط مردم انتخاب می‌شود تا با اختیارات زیادی که بر عهده دارد، بتواند به آنچه خواسته مردم است جامه عمل بپوشاند و از کارهای روزمرگی، به اجرای برنامه‌های اساسی و بلندمدت روی آورد.
