مناطق آزاد ایران 9 تایی شدند
بالاخره بعد از کش‌و‌قوس‌های فراوان نام دو منطقه آزاد جدید کشور اعلام شد و بر این اساس هیات‌وزیران لایحه ایجاد مناطق آزاد تجاری-صنعتی جاسک و بوشهر در استان‌های هرمزگان و بوشهر و منطقه ویژه اقتصادی دارویی در استان البرز را به تصویب رساند. با این تغییر در عمل تعداد مناطق آزاد به 9 عدد رسید و دو استانی جنوبی کشور صاحب این مناطق آزاد جدید شدند. اما بحث این است که مناطق آزاد قبلی چقدر در عملکرد خود موفق ظاهر شده‌اند که اکنون قرار است این مناطق جدید چه کاری متفاوت از مناطق آزاد قدیمی انجام دهند.
آیا بالاخره اقتصاد آزاد می‌شود
نام مناطق آزاد ریشه در اقتصادهای سوسیالیستی دارد. در‌واقع هدف پایه‌گذاران مناطق آزاد در کشورهای سوسیالیستی، آزمودن تئوری اقتصاد آزاد در بخش‌هایی از کشور بود که مایه‌های پیشرفت در آنها دیده می‌شد. نخستین منطقه آزاد تجاری که هدف تاسیس آن تا حدی با هدف‌های مناطق آزاد به مفهوم جدید آن تطابق دارد، در سال۱۸۸۸ میلادی در بندر هامبورگ ایجاد شد.
موفقیت چشمگیر بندر آزاد هامبورگ، ایجاد مناطق آزاد دیگر را به‌ویژه در اروپا باعث شد. کپنهاک در سال۱۸۹۴، دانزیگ (لهستان) در سال۱۸۹۹ و بندرهای مالمو، هانگو، فیدم و تریست در اروپا، سنگاپور، هنگ‌کنگ و ماکائو در آسیا در زمره بنادر آزادی بودند که به‌تدریج تا قبل از جنگ جهانی دوم ایجاد شدند. در ایران هم از سال1330 صحبت‌هایی درباره ایجاد مناطق آزاد در جنوب کشور ایجاد شد و در سال1336 نخستین بندر آزاد ایران ایجاد گشت و از همان زمان بندرعباس مرکز اصلی تجارت خارجی ایران شد. اما واقعیت این است که هنوز راه زیادی برای ایجاد یک منطقه آزاد جدید وجود داشت. با انقلاب اسلامی این طرح مدتی به دست فراموشی سپرده شد تا بالاخره ایجاد سه منطقه آزاد در دولت سازندگی به تصویب رسید و جزایر کیش و قشم و بندرچابهار به‌عنوان نخستین مناطق آزاد کشور ثبت شدند. پس از آن هم ارس، انزلی، اروند و ماکو مناطق دیگری بودند که به‌عنوان مناطق آزاد مطرح شدند.
اما مساله اصلی این است که ریشه این مناطق با مناطق آزاد در سایر کشورهای جهان متفاوت است. در‌واقع در تمام جهانی نقاطی که از نظر اقتصادی به‌حدی از پیشرفتگی رسیده‌اند که توان ارتباط با سایر نقاط اقتصادی جهان را دارند. در‌واقع بر اساس الگوی تجارت خارجی مزیت نسبی که در زمان ایجاد نخستین مناطق آزاد در جهان رواج داشت در تجارت خارجی کشور پیشرفته‌تر بیشتر از تجارت سود خواهد برد. به‌همین‌دلیل کشورها مرزهای گمرکی خود را بسته نگاه می‌داشتند و فقط در مناطقی که قدرت بیشتری در آن احساس می‌کردند با اعلام منطقه آزاد مرز تجاری را باز می‌کردند. اما در ایران مناطق محروم و عقب‌افتاده اقتصادی به‌عنوان مناطق آزاد انتخاب شدند تا به این طریق ارتباط تجاری مناسب و باز با سایر کشورها باعث گسترش رونق اقتصادی در این مناطق و فقرزدایی شود. در‌واقع مسیری که این مناطق طی کردند کاملا متفاوت از دیدگاه کلی بود که در جهان جریان داشت.
دو منطقه جدید، دو دیدگاه جدید
مدیرعامل منطقه آزاد اروند معتقد است که این مناطق جدید نه براساس فقرزدایی بلکه کاملا براساس وضعیت جدید اقتصادی کشور و نیازهای روز ایران ایجاد شده است و به‌همین‌دلیل شانس موفقیت بسیار بیشتری برای این مناطق متصور است. اسماعیل زمانی در گفت‌وگو با «تعادل» اعلام کرد: مناطق جاسک و بوشهر از لحاظ جغرافیایی دارای فرصت‌های اقتصادی بسیار ویژه‌یی هستند و با‌توجه به اینکه قرار است روابط ویژه‌یی با کشورهای آن‌سوی خلیج‌فارس و دریای عمان برقرار شود این مناطق با هدف کاملا تجاری شکل گرفته‌اند. وی افزود در این شرایط وقتی که مناطق آزاد جدید شروع به‌کار کنند این امکان وجود دارد که حجم تجارت ایران با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس رشدی چشمگیر پیدا کند. اما بحث اصلی الگوی رشد مناطق آزاد براساس فقرزدایی این مشکل است که مناطق آزادی که با این الگو شکل گرفته‌اند هیچ‌گاه نتوانسته‌اند زیرساخت‌های کاملی برای گسترش تبادلات اقتصادی در خود را ایجاد کنند. در این رابطه مدیرعامل منطقه آزاد اروند می‌گوید: بودجه مناطق آزاد براساس درآمدزایی خود این مناطق ایجاد می‌شود و اگر مناطقی نتوانسته‌اند توسعه خود را به‌خوبی ایفا کنند دلیل بر ایجاد مناطق آزاد جدید نیست بلکه باید مناطق آزاد بتوانند از نظر مالی خودکفا باشند. وی می‌افزاید: از نظر فنی جز منطقه آزاد اروند که جمعیتی زیاد دارد بسیاری از مناطق آزاد در‌واقع یک منطقه کم‌جمعیت هستند که با فنس‌کشی به‌سادگی از مرز اصلی جدا می‌شوند اما مساله اصلی این است که الگویی مناسب برای توسعه این مناطق در نظر گرفته شود. در این رابطه همچنین معاون برنامه‌ریزی و هماهنگی مناطق آزاد کشور گفت: ظرفیت‌ها، فرصت‌ها، امکانات خوبی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای بخش خصوصی فراهم شده است که سرمایه‌گذاران می‌توانند از این فرصت‌ها استفاده کنند. مهدی بازارگان افزود: در برخی از مناطق، سرمایه‌گذاران با هوشمندی توانسته‌اند فرصت‌ها را شناسایی و از ظرفیت‌های این مناطق به‌خوبی بهره‌برداری کنند. وی با تاکید بر اینکه درخصوص امکانات و ظرفیت‌های مناطق آزاد باید بیشتر اطلاع‌رسانی شود، افزود: هنوز توقعی که از فعالیت‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در سطح کشور وجود دارد، برآورده نشده و نتوانسته‌ایم پاسخگوی انتظارات باشیم از‌این‌رو باید با پیگیری مسایل و رفع موانع، زمینه رونق اقتصادی در این مناطق را فراهم کنیم. بازارگان هدف از تشکیل مناطق آزاد را رونق اقتصادی دانست و افزود: در این مناطق می‌توان با کار اضافه و ارزش‌افزوده بر روی مواد‌خام داخلی یا وارداتی، آن محصولات را صادر کرد که هم ارزش‌افزوده از‌طریق جذب سرمایه‌گذاری و هم ایجاد رونق اقتصادی و اشتغال را به‌همراه داشته باشد.
