سرنوشت برق از اوج لوکس بودن تا هبوط به کالای عمومی
گروه انرژی
ورود برق به ایران در واقع از الطاف همایونی «شاه شهید» بوده است. اکنون 133سال از وقتی که ناصرالدین شاه نخستین مولد برق را وارد ایران کرد، می‌گذرد. مولدی که در تکیه دولت برای روشنایی مورد استفاده قرار گرفت. این اتفاق نشان می‌دهد، برق که امروز تقریبا عموم مردم ایران به آن دسترسی دارند، در ابتدا چه کالای لوکس و منحصربه‌فردی بوده است. اما آیا تاکنون به اندازه کافی پیرامون این کالا، چگونگی تولید و سرنوشتی که در این سال‌ها در ایران طی کرده به حد کافی صحبت شده است؟ آیا صحبت از چنین مسائلی به مسوولان در اتخاذ تصمیمات منطقی‌تر و به مردم در بازگشت اعتماد خدشه‌دارشان نسبت به «دولت» در حالت کلی آن کمک خواهد کرد؟ کافی است که یک‌ساعت از پایتخت ایران فاصله بگیریم تا ویلاهای آنچنانی را مشاهده کنیم که از برق «مجانی» استفاده می‌کنند، همچنین مصرف برق در ایران در مناسبت‌ها روندی سرسام‌آور به خود می‌گیرد. آیا می‌توان با بسط و گسترش گفتمانی پیرامون صنعت برق، تغییری در این وضع ایجاد کرد؟ در نخستین تلاش در این زمینه بخشی از صحبت‌های تقی آزادارمکی عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران را که بیش از هر چیز به بررسی سرنوشت برق در ایران در 4 دهه اخیر پرداخته است، منتشر می‌کنیم. این صحبت‌ها عصر روز یک‌شنبه در نشستی با همین محوریت عنوان شدند. دیگر مباحث مطرح شده در این برنامه به مرور در مطالب روزنامه مورد توجه قرار خواهند گرفت.
عصر روز یک‌شنبه، تقی آزادارمکی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، سعی در توضیح روندی داشت که برق در ایران طی چند دهه اخیر از سر گذرانده است. ارمکی در این زمینه خطاب به حاضران در نشست گفت: «برق در ایران حضور خود را در قالب کالایی لوکس و نشان مدرن شدن آغاز کرد اما در ادامه به کالایی عمومی تبدیل شد.» این استاد دانشگاه دو پدیده «جنگ» و «انقلاب» را عامل عمومی شدن این کالا عنوان کرد. او در این زمینه عنوان کرد: « انقلاب از برق به عنوان کالایی ارزان و مجانی یاد کرده که در بیان امام خمینی (ره) بوده است و هنوز نیز برق امامی وجود دارد. در حاشیه تهران مثل دماوند هنوز برق امامی استفاده می‌کنند.» آزاد در ادامه بیان کرد: «انقلاب موجب تعبیر جدیدی در صنعت برق می‌شود که از ساحت کالای لوکس و متعلق به یک طبقه خارج می‌شود. دولت نیز متعهد به انتقال برق به هر شکل به همه جا می‌شود. »
او معتقد است که مصرف کالاهایی مانند تلویزیون و یخچال نیز به دنبال عمومی شدن برق در ایران رقم خوردند. اما از منظر آزادارمکی، جنگ بیش از انقلاب در این زمینه اثرگذار بوده است. او اعتقاد دارد: «جنگ بیش از انقلاب اسلامی بر عمومی شدن برق تاثیرگذار بود. جنگ ایران را با پدیده خاموشی مواجه می‌کند، پیش از آن ایران با پدیده کم نوری مواجه بود اما در زمان جنگ مردم با نوعی دیگر از خاموشی که پدیده اجتماعی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی است، روبه‌رو شدند. اقتصاد در این رو‌به‌رویی عملا آخرین مولفه به حساب می‌آمد.»
این استاد دانشگاه در ادامه اظهار کرد: « جنگ با نقش‌آفرینی از طریق مهم کردن خاموشی روشنایی را مهم می‌کند. هنوز نیز خاموشی‌ها مردم را به این حافظه رجعت می‌دهند. » اما نکته‌یی که تقی آزادارمکی قصد داشت با بیان این پیش‌زمینه به آن دست یابد، این بود که به دلیل تبدیل شدن برق، روشنایی و تمام متعلقات آن به کالایی عمومی دارای ساحت اجتماعی و فرهنگی، اکنون این امکان که با قطع و خاموش کردن برق مردم «تنبیه» شوند، وجود ندارد.
او با مشابه خواندن وضعیت فعلی برق در ایران به وضعیت «نان» در دوران مشروطه پیش‌بینی کرد که قطع برق در ایران قطعا شورش اجتماعی ایجاد خواهد کرد. در واقع آزادارمکی اعتقاد دارد، برق اکنون به پدیده فراگیری تبدیل شده که هر نوع اتفاقی داخل آن آثار سیاسی می‌گذارد.
این استاد جامعه‌شناسی بر این باور است که در چنین وضعیتی، اعتراض نسبت به قطع برق دیگر شکل مدنی نداشته و مصرف‌کنندگان حاضر هستند کل نظام اجتماعی را ویران کرده و موجبات فروپاشی آن را فراهم آورند. ارمکی در نهایت خواستار این است که برای خوانش و مواجهه این وضعیت باید از ساحت کاملا اقتصادی به ساحت کاملا اجتماعی شیفت کنیم. ساحتی که دال‌های جدید و مناسبات جدیدی طلب می‌کند.
