«هامون» کاملا خشک است
گروه اقتصاد اجتماعی |ریحانه جاویدی|
خشک شدن تالاب‌ها در نتیجه سیاست‌های نادرست و خشکسالی‌ها در چند سال اخیر، از همه طرف جوامع محلی را تحت فشار قرار داده است. نه‌تنها با بروز پدیده ریزگردها که عامل اصلیش خشکی تالاب‌هاست، سلامت مردم حاشیه آن به خطر افتاده، بلکه اقتصاد مردم بومی هم از بین رفته و بازار کاسبیشان کساد شده است. مردمی که تا چند سال پیش روزیشان از راه صیادی در این تالاب‌ها تامین می‌شد اما امروز به زمین ترک خورده‌یی نگاه می‌کنند که هیچ نشانی از حیات درونش نیست. دیگر حرفی از زایندگی زندگی در تالاب‌های ایران زده نمی‌شود، بلکه تنها از مردم بومی می‌خواهند صبوری کنند تا قفلی که برنامه‌ریزی‌های نادرست بر زندگیشان زده‌اند، سرانجام باز شود. صحبت از صبوری 6 ماهه و یک‌ساله نیست بلکه حرف یک دهه دندان بر جگر گذاشتن است که برخی اوقات هم طاقت مردم بومی را طاق می‌کند و نتیجه آن می‌شود دستکاری‌های غیرکارشناسانه در محیط زیست. در هفته گذشته گروهی از انجمن‌های مردم نهاد استان سیستان و بلوچستان، با هدف کمک به معیشت ساکنان حاشیه تالاب هامون اقدام به انجام یک لایروبی غیرقانونی کردند که از سوی مسوولان محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، متوقف شد. بروز چنین اتفاقی در حالی است که یک دهه از تدوین برنامه جامع مدیریتی تالاب هامون با هدف احیای تالاب گذشته اما آنطور که مدیرکل محیط زیست استان می‌گوید، امروز «هامون» کاملا خشک است.
نیره پورملایی درباره جزئیات این طرح غیرقانونی به «تعادل» می‌گوید: «یک گروه از انجمن‌های مردم نهاد استان با هدف گودبرداری داخل بستر دریاچه هامون، طرحی را ارائه کردندکه کارشناسی و علمی نبود اما بطور خودسر با بیل و کلنگ اقدام به اجرای آن کردند. هر طرحی که برای احیای هامون می‌خواهد انجام شود، باید در راستای برنامه جامع مدیریت بوده و در کارگروه استانی مصوب شود. برای طرح این انجمن مردم نهاد، یک کارگروه ویژه تشکیل و مشخص شد طرحشان توجیه علمی ندارد به همین دلیل هم طرح در همین مرحله متوقف شد.»
او درباره پیشرفت برنامه جامع مدیریت تالاب هامون افزود: «نمی‌توان گفت چند درصد تاکنون این طرح پیش رفته است اما در مرداد امسال در دستور کار قرار گرفت و در همین راستا هر هفته کمیته شهرستانی برگزار شده که طرح‌های ارائه شده در این کمیته بررسی شود با وجود این، هامون در شرایط فعلی کاملا خشک است.»
حقابه تالاب‌ها به تاراج می‌رود
هامون در حالی امروز خشک شده بر جا مانده که در پی سفر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان به افغانستان و رایزنی با مقامات این کشور در اواخر اردیبهشت امسال، کمیته‌یی با عنوان کمیته آب تشکیل شد تا موضوع حق‌آبه تالاب هامون از طریق آن بررسی شود اما امروز نه مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان از جزئیات این کمیته خبر داشته و نه ابوالفضل آبشت، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های کشور از نتیجه گفت‌وگوها در این کمیته اطلاعی دارد. هنوز هم صحبت‌ها بر سرمحقق نشدن حق‌آبه تالاب‌های ایران است تا جایی که روز گذشته عیسی کلانتری، معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست کشور، با انتقاد از وضعیت موجود گفت: «در شرایط فعلی استان‌های کرمان، خراسان، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان به دلیل خشک شدن تالاب‌ها از گرد و غبار رنج می‌برند چون سهمیه و حق‌آبه این تالاب‌ها به تاراج برده شده است.»
ابوالفضل آبشت، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های کشور، درباره تامین حق‌آبه تالاب هامون که حالا کاملا خشک و تبدیل به خاطره‌یی برای مردم این دیار شده است، به «تعادل» می‌گوید: « تلاش‌ها برای گفت‌وگو با افغانستان در راستای تامین حق‌آبه هامون سال‌هاست ادامه دارد اما سد‌سازی‌هایی که در بالادست انجام می‌شود نمی‌گذارد مانند چند سال پیش آب به این تالاب وارد شود. من بطور کامل در جریان گفت‌وگوهایی که در کمیته آب بر سر مساله هامون انجام می‌شود، نیستم اما می‌دانم که در سطح وزیر خارجه و حتی ریاست‌جمهوری، مذاکرات برای احقاق حق هامون ادامه دارد. » او افزود: «علاوه بر مسائل خارجی، برای حل مساله هامون باید فکری هم به حال مدیریت منابع آب در داخل کشور شود در این راستا برنامه جامع مدیریت تالاب هامون تهیه و ابلاغ شده اما موفقیت این برنامه هم در گرو هماهنگی کشور همسایه یعنی افغانستان است و باید تلاش شود تا برنامه جامع مدیریت حوضه آبریز هامون تهیه شود تا مشکل خشکی این تالاب ریشه کن شود. »
ایران ظرفیت خودکفایی در کشاورزی را ندارد
آبشت معتقد است شرایط اقلیمی ایران برای خودکفایی در محصولات کشاورزی، مناسب نیست. او با بیان اینکه در ایران محدودیت آب وجود دارد، می‌گوید: « ایران کشوری با منابع آبی محدود است چرا که متوسط بارندگی در ایران یک سوم متوسط جهان است بنابراین ایران ظرفیت کشاورزی ندارد. ظرفیت اینکه بخواهیم در محصولات کشاورزی خودکفا شویم را نداریم چرا که مانند برخی کشورها مشکل کشاورزی ایران محدودیت زمین نیست بلکه ما با محدودیت آب دست به گریبانیم اما متاسفانه نگاهی که به کشاورزی در ایران وجود دارد با نگاه موجود در کشورهای دیگر یکسان است. زمانی که می‌گوییم راندمان زمین را بالابردیم در مقابل از افزایش راندمان آب صحبتی به میان نمی‌آوریم. اگر امسال 6 تن گندم را به هشت تن گندم در هر هکتار می‌رسانیم در مقابل برای دستیابی به این آمار مصرف آب هم سه برابر شده است. به همین دلیل است که اگر خواهان احیای تالاب‌ها هستیم باید در برنامه‌ریزی‌ها به اقتصاد جایگزین کشاورزی برای جوامع محلی توجه کنیم.»
از تجربه دریاچه ارومیه برای هامون استفاده کنیم
آبشت با اشاره به تجربه اقتصاد جایگزین در برنامه احیای دریاچه ارومیه بیان کرد: «در برنامه احیای دریاچه ارومیه تلاش بر این بود که مردم بومی در امر احیا دخیل شوند و راه‌های معیشت غیر از کشاورزی به جامعه محلی معرفی شود. طرح‌هایی که هم درآمد بیشتری برای مردم به همراه داشت و هم فشار کمتری به منابع طبیعی وارد می‌کرد. در همین راستا پروژه‌های اکوتوریسم شامل پرنده نگری و... در دستور کار قرار گرفت و جایگزین کشاورزی شد در مدت کوتاهی مشاهده کردیم هم مردم محلی درآمد بیشتری کسب کردند و هم هزینه دولت کاهش پیدا کرد چرا که به جای استخدام محیط بان و حافظان منابع طبیعی، مردم محلی که روزگاری با بهره‌برداری نادرست، تخریب‌کنندگان طبیعت بودند، حال به محافظان آن تبدیل شدند چرا که می‌بینند که ادامه حیاتشان به ادامه حیات طبیعت وابسته است. هامون مانند دریاچه ارومیه ظرفیت‌های فراوانی برای جایگزین شدن به جای کسب درآمد از کشاورزی و صیادی دارد. اگر مشاغل بومی مردم این منطقه احیا شود هم مشکل معیشت مردم حل می‌شود و هم در طولانی مدت سبب احیای محیط زیست می‌شود. توسعه اقتصادی باید بر مبنای مشاغلی باشد که نیاز کمی به آب داشته باشد. »
طرح زمان‌بر است، مردم صبوری کنند
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های کشور، در پاسخ به این سوال که آیا در برنامه جامع مدیریتی تالاب هامون فکری هم به حال اقتصاد جوامع محلی شده است یا خیر، افزود: «در برنامه جامع مدیریت از تمام دست اندرکاران دولتی، غیردولتی، دانشگاهیان و نمایندگان جامعه محلی برای برنامه‌ریزی استفاده شد و دغدغه‌های جامعه محلی در این طرح لحاظ شده است.
در چند ماه گذشته توافقنامه‌یی میان دستگاه‌های استانی امضا شد که همه متعهد به اجرای این برنامه شدند و قرار است در بازه‌های زمانی 45 روزه روند کار را در کمیته استانی گزارش دهند اما باید توجه کرد که به ثمر نشستن این برنامه‌ها زمان‌بر است و نمی‌توان انتظار داشت که در مدت کوتاهی مشکلات معیشتی مردم حل شود. مخصوصا درباره هامون شرایط پیچیده‌تر است چرا که مشکل این دریاچه یک مشکل بین‌المللی است و هر دو کشور ایران و افغانستان باید به توافق نظر برسند که این تالاب باید حفظ شود.»
