تراریخته‌ها: بودن یا نبودن!
مجید دکامین|
کشاورزی مدرن پتانسیلی برای تامین غذای جمعیت در حال رشد کره زمین فراهم کرده است. بر کسی پوشیده نیست که تاکنون، محصولات تراریخته امکان افزایش عملکرد و کاهش استفاده از آفت‌کش‌ها را فراهم ساخته‌اند. با تمام این تفاسیر، در میان سیاست‌گذاران، دانشمندان و مصرف‌کنندگان بر سر اثرات محیط‌زیستی، بوم شناختی و خطر برای سلامتی انسان، بودن یا نبودن محصولات تراریخته مساله است. در حال حاضر، آثار خطرناک مستقیم تراریخته‌ها توسط ارزیابی‌های علمی و اثر آنها بر فون و فلور در میان سیاست‌گذاران، محل مناقشه است؛ البته لازم به ذکر است که حتی با مرور منابعی که اجازه انتشار یافته‌اند (چراکه بسیاری از مطالعات به‌واسطه قدرت و ثروت پنهان‌شده در پس محصولات تراریخته امکان انتشار نمی‌یابند) می‌توان به برخی از این آثار خطرناک تراریخته‌ها پی برد.
خطرهای تراریخته‌ها برای محیط‌زیست و بوم‌سازگان‌ها انکار نشدنی است (به عنوان‌مثال، مقاومت علف‌های هرز به علف‌کش‌ها و ظهور ابر علف‌های هرز). از این منظر که مساله تراریخته‌ها در کشور ایران از اهمیت بالایی برخوردار است میبایست درک روشنی از اطلاعات موجود به سازمان‌های تصمیم‌گیرنده، سیاستمداران، محققان و شرکت‌های تولید و واردکننده تراریخته‌ها داد تا حداقل به بررسی خطر این محصولات به عنوان غذا بپردازند و همیشه منتظر نباشند که در آن طرف خط بگویند سالم است، نوش جان. نگارنده می‌خواهد در فرصت محدود این نوشته، تا اندازه‌ای با نگره هردو گروه مخالفان و موافقان موجودات تراریخته هم‌داستان شود.
در اکثر مسائل، روش تحلیل بسیاری از ما ایرانیان، بر استنتاج خطی و مرزبندی یا خط‌کشی بین سیاه‌وسفید، درست و نادرست، بودن یا نبودن استوار است و نتیجه‌گیری‌هایمان هم غالبا از این منطق ناشی می‌شود که گزاره «الف» اگر با «ب» همسان نباشد، بلاتردید نقطه مقابل آن است. این منطق «خودی» یا «غیرخودی» کردن اکنون در میان محیط‌زیستی‌ها در بحث محصولات تراریخته شکل گرفته است. بی‌آنکه توجه کنیم ذهن مسائل ساده را بهتر می‌فهمد و ما این تقسیم‌بندی را ساده می‌کنیم تا از پیچیدگی بگریزیم. تا فورا به نتیجه برسیم و حقیقت را چون گلوله‌ای به سوی طرف مقابل‌مان شلیک کنیم. طبقه‌بندی ساده، به انسان احساس لذت بخش-اما کاذب- فهم و تحلیل مسائل را می‌دهد.
از منظر موافقان تراریخته‌ها، این گیاهان درآمدزا هستند و در شرایط کمبودهای محیطی قادر به تولید محصول رضایت‌بخش هستند. به‌طوری‌که درآمد بیوتکنولوژی (و نه تولید و فروش) در ایالات متحده امریکا در سال 2012 برابر با 8/323 میلیارد دلار بوده است که 3/123 میلیارد دلار آن از تولید گیاهان زراعی تراریخته حاصل شده است (چیزی حدود 16 برابر درآمد ایران از فروش نفت 50 دلاری). درآمد بیوتکنولوژی امریکا طی یک دهه اخیر با رشد 10درصد مواجه شده است (Carlson, 2016). انتظار می‌رود، چنین رشد درآمدی نیز برای دیگر کشورهایی به دست‌آید که این گیاهان را تولید می‌کنند. بر اساس گزارش ISAAA محصولات تراریخته افزایش سطح زیر کشت بسیار زیادی (نمی‌دانیم خوشحال باشیم یا نگران!!!) در کشورهای آسیایی داشته‌اند (www.isaaa.org; Carlson, 2016).
در بیستمین سالگرد گیاهان زراعی تراریخته (2016-1996) سود اقتصادی خالص بسیار زیادی از طریق تولید عملکرد بالا در واحد سطح تراریخته‌ها از طریق کاهش خلأ عملکرد، کاهش استفاده از آفت‌کش‌ها، و بهره‌گیری از روش کاشت بی‌خاک‌ورزی حاصل شده است. به‌واسطه اینکه این محصولات در بازارهای جهانی قیمت پایین‌تری دارند به‌راحتی فروخته می‌شوند (Brookes and Barfoot, 2016; Taheri et al. , 2017).
با تمام این تفاسیر بر سر اینکه آیا این محصولات به عنوان غذا برای انسان‌ها و حیوانات ایمن هستند و آیا تاثیری بر محیط‌زیست و بوم‌سازگان‌ها دارند، بین دوستداران طبیعت، زیست شناسان، سیاستمداران، بیوتکنولوژیست‌ها و تاجران (به عنوان اصلی‌ترین بازیگر) این محصولات بحث و مناقشه وجود دارد.
در همین راستا، به‌منظور برطرف شدن این عدم قطعیت‌ها، بسیاری از کشورها دستورالعمل‌های قانونی و پیشگیران‌های برای پذیرش هر نوع گیاه زراعی تراریخته‌یی تدوین کرده‌اند
(Waigmann et al. , 2012; Yaqoob et al. , 2016).
از منظر بوم شناسان و محیط‌زیستی‌ها، عواقب استفاده از محصولات تراریخته را می‌توان در دو دسته تقسیم‌بندی کرد: نخست آنکه، کشت گیاهان تراریخته آثار ناخواسته‌یی (همچون جریان غیرطبیعی ژن، کاهش تنوع زیستی، اثر بر گونه‌های غیرهدف و تغییر کیفیت و شیمی آب و خاک) بر سلامت بوم‌سازگان‌ها دارند. به همین ترتیب، کشت تراریخته‌ها با کاهش پیچیدگی بوم‌سازگان‌ها باعث بازخوردهای آسیب‌زا خواهد شد (Lovei et al. , 2010). دوم آنکه، استفاده از گیاهان تراریخته به عنوان غذای انسان و حیوان برای سلامت انسان مضر باشد (Suzie et al. , 2008).
سخن آخر آنکه...
این محصولات در ایران جا باز کرده‌اند و در حال حاضر در مقیاس زیاد به‌صورت فرآوری شده و مستقیم در ایران مصرف می‌شود. استفاده از این محصولات در ایران باید در چارچوب تعیین‌شده‌یی قرار گیرد. چارچوب نیم‌بندی که تاکنون پشتوانه علمی دقیق و مستقلی در پس آن نیست. اصل احتیاط از اصول عملی است و در خصوص استفاده از محصولات تراریخته نیز مصداق پیدا می‌کند. در کشور ایران، از منظر ایمنی ضرورت پژوهش‌های مستقل و مداومی درخصوص امنیت استفاده از محصولات تراریخته انجام شود تا در آینده هزینه گزافی بابت این محصولات ارزان ندهیم.
