رویای اقتصاد بدون نفت

 داریوش صارمی   

تحلیلگر اقتصادی

 از زمان تشکیل سازمان برنامه و بودجه در سال 1327 تاکنون 70 سال است که این سازمان وظیفه تدوین لایحه بودجه کشور را به‌عهده دارد. همزمانی تشکیل سازمان برنامه و بودجه با ملی شدن صنعت نفت و فروش نفت توسط دولت ایران، پیوند ناگسستنی پنهانی را بین درآمد‌های نفتی و تدوین جدول بودجه به وجود آورده است، به‌نحوی که تاکنون هیچ دولتی موفق نشده این پیوند ناگسستنی را بگشاید. طی 70 سال گذشته فروش نفت به مهم‌ترین درآمدهای ارزی ایران در لایحه بودجه تبدیل شده است.

تدوین بودجه سالانه کشور بدون درآمد فروش نفت به امری محال و غیرممکن تبدیل شده است.

هر چند میزان وابستگی لایحه بودجه در دوره‌های مختلف، متفاوت بوده است، ولی چه در دوره حکومت سابق و چه طی عمر 40 ساله جمهوری اسلامی این وابستگی همچنان ادامه دارد. موضوع کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی هموار موردتوجه برنامه‌ریزان و دولتمردان کشور بوده است. اگر نگاهی گذرا به سهم درآمد نفتی در بودجه‌های تدوین شده طی برنامه‌های بلندمدت داشته باشیم، درمی‌یابیم که، سهم نفت در بودجه تا پایان برنامه دوم توسعه  55.5درصد، برنامه سوم  50.7درصد، برنامه چهارم 31.4درصد و سهم این محصول حیاتی برای اقتصاد ایران در برنامه پنجم 43.2درصد بوده است.

براساس پیش‌بینی‌های کارشناسان این رقم در پایان برنامه ششم ‌باید به 20درصد کاهش یابد. بازخوانی لایحه بودجه کشور از سال 1380 الی سال 1397 این واقعیت را پیش روی ما قرار می‌دهد که بیشترین وابستگی لایحه به درآمدهای نفتی با 69درصد مربوط به سال 1385 و کمترین وابستگی با 30درصد مربوط به سال 1395 است.

بی‌ثباتی بازار نفت و متاثر بودن آن از تحولات سیاسی طی سه دهه اخیر برنامه‌ریزان و دولتمردان را بارها بر آن داشته تا نسبت به سهم درآمدهای نفتی در تدوین لایحه بودجه تجدیدنظر کنند، کاهش وابستگی به نفت و رهایی از تله اقتصاد تک‌محصولی از زمان دولت دکتر مصدق تاکنون دغدغه همه دولت‌ها بوده است.

ولی متاسفانه بنا به دلایل گوناگون و همچنین پیچیدگی‌های نظام اقتصادی کشور، هیچ‌گاه این مهم تحقق پیدا نکرده است. خوشبختانه طی چهار سال گذشته به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی که منجر به کاهش فروش نفت ازسوی ایران شد و همچنین سقوط بی‌سابقه قیمت نفت خام طی سه سال گذشته، این توفیق اجباری را نصیب اقتصاد ایران کرد تا گام‌های هر چند کوچکی جهت تحقیق این آرزوی دیرینه بردارد.

دولت در تدوین لایحه بودجه طی چهار سال گذشته چاره‌یی نداشت جز اینکه درآمدهای قابل اتکا‌تری را جایگزین نفت کند. یکی از قدیمی‌ترین و مطمئن‌ترین راهکارها برای جایگزینی و تامین کسری بودجه، اخذ مالیات از مودیان است. افزایش درآمدهای مالیاتی و صد البته انقباضی بودن لایحه‌های پیشنهادی طی چند سال گذشته به خوبی توانست شکاف به وجود آمده ناشی از عدم فروش و وصول درآمدهای نفتی را پر کند.

درآمدهای مالیاتی در سال 1394 برای نخستین‌بار در نیم قرن گذشته از درآمدهای نفتی پیشی گرفت. جایگزین کردن درآمدهای مالیاتی به جای درآمدهای نفتی جدای از آنکه درآمدهای کشور را از تلاطم‌های بازارهای جهانی دور نگه می‌دارد، موجب می‌شود فرهنگ پرداخت مالیات در بلندمدت نهادینه شده و کشور با گام‌های بلند‌تری به سوی رهایی از اقتصاد تک‌محصولی قدم بردارد.

براساس اطلاعات وزارت اقتصاد، درآمد‌های مالیاتی دولت از 39 هزار میلیارد تومان در سال 1391 به 130 هزار میلیارد تومان در سال 1395 افزایش یافته، ولی باید توجه داشت هنوز معادله اخذ مالیات با کشورهای پیشرفته فاصله‌های فراوانی دارد.