رکود منابع آبی با رونق پروژه‌های عمرانی
گروه راه و شهرسازی آزاده کاری
در گذشته‌یی نه چندان دور جوی‌های معابر و چاه‌های جذبی و عمیقی که در منازل حفر می‌شد، در دفع فاضلاب‌های خانگی به روش سنتی و انتقال فاضلاب‌های شهری به کانال‌های حاشیه شهر نقش موثری داشتند، اما با افزایش جمعیت و مشکلات ساختاری شهر و معضلات زیست محیطی آنان، سیستم فاضلاب سنتی دیگر نتوانست پاسخگوی نیاز باشد. از این رو، راه‌اندازی سیستم فاضلاب شهری به‌عنوان یکی از طرح‌های مهم و کاربردی در دستور کار متولیان شهر قرار گرفت اما ساختار نامنظم شهر، ناپایداری خاک، اطلاع‌رسانی نامناسب دست به دست هم داد تا روند اجرای این طرح، به فرآیندی طولانی بدل شود و بلاتکلیف ناتمام بماند.
پروژه شبکه فاضلاب استان تهران از جمله پروژه‌هایی است که نزدیک به 22 سال به طول انجامیده و براساس گفته‌های محمد پرورش مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران در آبان ماه امسال نزدیک به 73درصد شبکه فاضلاب در این شهر اجرایی شده است، این در حالی است که براساس افقی که در آغاز برای این پروژه ترسیم شده بود سال 97 باید سال اتمام و بهره‌برداری آن باشد. حال اما در آخرین ماه‌های سال 96 طرح فاضلاب شهری تهران که از آن به‌عنوان یکی از طرح‌های بزرگ زیست‌محیطی خاورمیانه یاد می‌شود، در مرحله اجرای 73درصدی قرار دارد. طرحی که اگر در سال 1400 هم به پایان برسد با فرسودگی تاسیسات روبه‌رو خواهد بود.
هر قدر که کالبد تهران در یک دهه اخیر توسعه پیدا کرد اما به اندازه نیم قرن تاسیسات خدماتی در زیر شهر تهران عقب مانده است. وجود لوله‌های آب که گاهی قدمت برخی از آنها به یک قرن می‌رسد و عدم توسعه زیرساخت‌های تاسیساتی به اندازه رشد تهران باعث شده تا این روزها تهرانی‌ها نگران فرونشت و ایجاد فروریزش در معابر و کوچه‌ها باشند و خیلی راحت بگویند آب به زیر خانه‌هایشان رفته است.
پدیده فرونشست زمین در تهران مشکل و معضلی تازه در کنار مشکلات بزرگ این کلان‌شهر مانند آلودگی هوا، ترافیک و... به‌شمار می‌رود. براساس تحقیقات انجام شده و به گفته برخی کارشناسان این فروریزش‌ها نتیجه عدم اجرای طرح جامع ایجاد کانال تاسیسات شهری در تهران است که مغفول مانده است.
اگرچه کالبد تهران در یک دهه اخیر توسعه پیدا کرده است، اما به اندازه نیم قرن تاسیسات خدماتی در زیر شهر تهران عقب ماند. وجود لوله‌های آب که گاهی قدمت برخی آنها به یک قرن می‌رسد و عدم توسعه زیرساخت‌های تاسیساتی به اندازه رشد تهران باعث شده تا این روزها تهرانی‌ها نگران نشت آب و ایجاد فروریزش‌هایی در معابر، کوچه‌ها باشند و خیلی راحت بگویند در زیر خانه‌هایشان آب رفته است.
حسین یوسفی، عضو هیات علمی استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره گفت: با تکمیل شبکه فاضلاب تهران بخش زیادی از آب چاه‌های جذبی منازل که علاوه بر آلوده کردن آب‌های زیر زمینی، از دسترس خارج می‌شود، وارد این شبکه فاضلاب خواهد شد. اکثر منازل تهرانی دو نوع چاه جذبی دارند که یکی مخصوص فاضلاب و یکی هم مخصوص آشپزخانه و بارندگی‌هاست. البته قرار نیست همه آب شهر تهران وارد شبکه فاضلاب شود بلکه فقط فاضلاب توالت و حمام‌ها و مجتمع‌های مسکونی وارد این شبکه می‌شود.
وی با بیان اینکه حدود 96درصد فاضلاب، آب است که بعد از تصفیه چنانچه از استانداردهای لازم برخوردار باشد معمولا به مصرف کشاورزی می‌رسد، گفت: البته چنانچه استانداردهای لازم را رعایت می‌کند می‌تواند به مصارف دیگر هم برسد اما معمولا این کار مرسوم نیست.
ذخیره آب تهران در شرایط هشدار
این استاد دانشگاه در پاسخ به اینکه نقش شبکه فاضلاب شهری در فرو نشست‌ها چه میزان است، تصریح کرد: اکنون آب‌های زیر زمینی تهران بیش از 60 متر فرو رفته است، هر سال نیز دو متر سطح آب‌های زیر زمینی تهران کاهش می‌یابد. مخازن آب‌های زیر زمینی قابلیت محاسبه دارد. بر اساس استانداردها، چنانچه در شهری حدود هزار و 750 متر مکعب ذخیره آب به‌ازای هر نفر وجود داشته باشد، آن شهر حالت تعادل دارد. چنانچه این میزان به هزار مترمکعب برسد شروع بحران محسوب می‌شود. اگر به 500 متر مکعب به ازای هر نفر برسد به معنای شرایط بحرانی است اما الان شهر تهران کمتر 350 مترمکعب به‌ازای هر نفر ذخیره آب زیرزمینی دارد. یعنی شرایط بحران را نیز رد کرده و به مرز هشدار رسیده است.
وی ادامه داد: معمولا آب‌های سطحی به‌عنوان ذخیره درنظر گرفته نشده و همواره آب‌های زیرزمینی به عنوان ذخیره محسوب می‌شوند. در واقع 75درصد آب‌های سطحی و 25درصد آب‌های زیر زمینی به‌عنوان ذخیره آب منظور می‌شوند. اکنون در شهر تهران 50درصد از آب‌های زیر زمینی و 50درصد نیز از آب‌های سطحی استفاده می‌شود که این اشتباه است و باید به سمت استفاده از آب‌های سطحی روی بیاوریم، البته این موضوع را باید مدنظر قرار داد که پشت سدها نیز آب چندانی وجود ندارد.
نقش شبکه فاضلاب در فرو نشست‌ها
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در شهر تهران به‌طور معمول خشکسالی و هشدار برای آب‌های زیر زمینی وجود دارد، تصریح کرد: اینکه شبکه فاضلاب تهران به‌عنوان یکی از دلایل فرو نشست‌های شهر تهران شمرده می‌شود، صحیح نیست. زیرا با وجود اینکه 75درصد از شبکه فاضلاب شهر تکمیل شده اما هنوز آب‌های شهر تهران به شبکه فاضلاب وصل نیست و وارد چاه‌های جذبی می‌شود. بنابراین نشست‌ها، فرو ریزش‌ها و ترک‌ها روی ساختمان‌های شهرک غرب و دیگر محلات شهر نتیجه پایین رفتن سطح آب‌های زیر زمینی است و شبکه فاضلاب تهران نقشی در فرو نشست‌ها ندارد.
گفته می‌شود بخش عمده‌یی از فرونشست‌های تهران ناشی از فعالیت‌های عمرانی شهرداری است. یوسفی در این باره توضیح داد: همان‌طور که گفتم دلیل اصلی فرو نشست‌ها پایین رفتن سطح آب‌های زیر زمینی است اما این سوال نیز مطرح است که چرا به ناگهان و طی یک دهه آب‌های زیر زمینی شهر تهران کاهش قابل توجه یافته است. در پاسخ باید گفت که طی سال‌های گذشته میزان بارندگی در شهر تهران نسبت به میانگین 30 ساله، بیش از 50درصد کاهش یافته است. تا 10 سال گذشته تهران سالانه 400میلی‌متر بارندگی داشت اما اکنون این میزان به کمتر از 250 میلی‌متر رسیده یعنی میزان بارش‌ها 50درصد از میانگین سالانه بلندمدت تهران کاهش یافته است. همچنین از 250 میلی‌متری که میانگین 30ساله شهر تهران بوده، میزان بارندگی 40درصد کاهش داشته است. بنابراین وقتی منابعی برای تقویت سفره آب‌های زیر زمینی نداریم و از سوی دیگر شهروندان تهرانی روزانه 3 هزار و 300 میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کنند، این خشک شدن و کاهش سفره‌های آب‌های زیر زمینی طبیعی خواهد بود.
چه کسی مقصر است؟
اکثر خیابان‌های شهر تهران آسفالت شده و هنگام بارندگی عملا راهی برای ورود بارش‌ها به داخل زمین وجود ندارد. به همین دلیل است که یک بارندگی کوتاه منجر به راه افتادن آب در خیابان‌های شهر می‌شود. تنها فضای سبز تهران را می‌توان منفذی برای رسوخ آب‌های زیر زمینی به داخل زمین به‌شمار آورد. یوسفی دیدگاه مثبتی به عملکرد شهرداری در توسعه فضای سبز دارد و معتقد است نباید همه تقصیرها را بر گردن یک ارگان خاص ازجمله شهرداری انداخت. به گفته وی، شهرداری برای آبیاری فضای سبز از منابع آب خام استفاده می‌کند و نه از آب شرب. با وجود این، بخشی از منابع آب‌های زیر زمینی در عمق‌های کمتر توسط شهرداری برای ایجاد، توسعه و نگهداری فضای سبز شهر تهران استفاده می‌شود.
وی با اشاره به اینکه شرکت آب و فاضلاب 503 حلقه چاه آب در شهر دارد، گفت: شرکت آب و فاضلاب هر زمان که با کاهش آب‌های سطحی مواجه شده یا فشار آب به اندازه کافی مناسب نباشد از محل این چاه‌ها به آب شهری تزریق و آب شرب را تامین می‌کند. این موضوع خودش باعث کاهش سطح آب‌های زیر زمینی می‌شود. همه باید کمک کنند که از آب‌های زیرزمینی به شکل بهینه استفاده شود. اکنون شهرداری در تلاش است تا آبیاری فضای سبز را هوشمند کرده و به جای کاشت چمن به سمت کاشت درخت‌ها و گونه‌های گیاهی که نیاز کمتری به آبیاری دارند، برود.
منتظر فرونشست‌های بیشتری باشیم
این استاد دانشگاه یکی دیگر از موضوعاتی که منجر به کاهش بارندگی در شهر تهران می‌شود را وجود ذرات گرد و غبار، کربن سیاه و جزایر حرارتی در هوای شهر دانست و توضیح داد: این عوامل منجر شده تا میزان بارندگی در شهر تهران کاهش یابد که خود اینها معلول وجود عوامل دیگری نظیر بنزین آلوده، تعداد زیاد خودروها و دیگر مشکلاتی است که منجر به آلودگی هوای شهر شده‌اند. تمام این عوامل باعث شده تا میزان فرو نشست‌ها طی چند سال اخیر افزایش یابد و در آینده نیز باید منتظر فرونشست‌های بیشتری باشیم.
یوسفی با اشاره به اینکه یکی از الزام‌های شبکه فاضلاب شهری وجود تصفیه‌خانه‌هایی است که بتواند آبی که وارد این شبکه می‌شود را تصفیه کند، تصریح کرد: در جنوب تهران تصفیه خانه‌های عظیمی وجود دارد که حتی در شرایط سیلاب‌های احتمالی به داد مردم می‌رسد و به جای اینکه آب در سطح خیابان‌ها روان شود از طریق شبکه فاضلاب به تصفیه‌خانه‌ها هدایت شده و مورد استفاده قرار می‌گیرد. اکنون نیز یک تصفیه‌خانه دیگر در منطقه 22 در حال احداث است. به گفته وی یکی از مواردی که در این زمینه مغفول مانده این است که الگوی کشت در شهر تهران الگوی مناسبی نیست و بهتر است به سمت کشت محصولاتی برویم که نیاز به آبیاری کمتری داشته و با شرایط آب و هوایی تهران سازگار باشند.
هر چند به گفته یوسفی، شبکه فاضلاب شهری نقش چندانی در ایجاد فرونشست‌ها ندارد اما می‌توان گفت شهروندان تهرانی طی سال‌های گذشته مشکلات زیادی را از نبود شبکه آب و فاضلاب شهری متحمل شده‌اند. البته در سال‌های اخیر شرکت آب و فاضلاب شهر تهران اقدام به توسعه این شبکه کرده است، اما واقعیت این است که نمی‌توان امید زیادی به طرح جامع شبکه فاضلاب شهر تهران داشت زیرا بعد از گذشت 22 سال، تجهیزات شبکه پوسیده شده است. در یکی دو سال اخیر بروز حوادثی مانند ایجاد فروریزش یا نشست زمین باعث شد تا در مواردی مسوولان دلایل بروز این اتفاقات را بر گردن مترو بیندازند. هر چند این اقدام به معنای پاک کردن صورت مساله عدم تونل تاسیسات شهری، مدیریت یکپارچه و عدم توسعه شبکه آب و فاضلاب شهر تهران است، اما واقعیت این است که در بروز این حوادث بیشتر از آنکه مقصر یا مقصران مهم باشد؛ نگرانی شهروندان اهمیت دارد.
نبود همکاری و هماهنگی بین سازمان ها
محمد سالاری، رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر نیز در گفت‌وگو با «تعادل» یکی از مهم‌ترین چالش‌های شهر تهران را تکمیل شبکه فاضلاب دانست و گفت: شبکه فاضلاب تهران از جمله طرح‌های موفق مناطق 22 گانه بوده که طی سال‌های اخیر انجام شده است. با وجود اینکه اجرای پروژه مذکور نیاز به اعتبارات قابل توجه دارد و در فرایند اجرای این شبکه مشکلات و چالش‌های بسیاری زیادی با نهادها، سازمان‌ها و شهرداری‌های مناطق وجود داشت اما در مقایسه با طرح‌های مشابه می‌توان گفت که موفق بوده است.
سالاری با اشاره به زمان بسیار طولانی اجرای این پروژه گفت: باتوجه به اهمیت موضوع و توجه نهادهای مسوول انتظار می‌رود ظرف دو تا سه سال آینده این شبکه تکمیل شود. در واقع این پروژه در اولویت قرار گرفته تا مجبور با حفر چاه‌های جذبی در منازل نباشیم.
وی یکی از مشکلاتی که منجر به طولانی شدن روند اجرای پروژه شده است را عدم همکاری جدی بین شرکت آب و فاضلاب وشهرداری‌های مناطق دانست و گفت: برخی شهرداری‌های مناطق همکاری خوبی با شرکت آب و فاضلاب نداشتند و همین موضوع منجر به طولانی شدن روند کار شد. چنانچه تصفیه خانه‌ها سریع‌تر احداث می‌شد می‌توانستیم برای آبیاری پارک‌ها به خصوص پارک‌های جنگلی شهر از آب‌های تصفیه شده استفاده کنیم. اما متاسفانه طی سال‌های گذشته این فرصت‌های بی‌نظیر از شهر دریغ شده بود.
وی درباره فرسوده شدن شبکه فاضلاب شهر تهران هم گفت: بارها در این مورد تذکر دادم عمر متوسط لوله‌هایی که در ساخت شبکه فاضلاب به کار رفته است 40 تا 50 سال است و با توجه به اینکه بیش از 20 سال از روند احداث این پروژه می‌گذرد تا چند سال آینده باید به‌دنبال تعویض لوله‌ها باشیم و دوباره نیازمند سرمایه‌گذاری در این زمینه خواهیم بود. البته شرکت آب و فاضلاب یک سازمان مستقل است اما به‌دلیل نبود مدیریت یکپارچه شهری و نبود یک مدیریت یکپارچه شاهد طولانی شدن روند چنین طرح‌هایی هستیم.
وی در ادامه درخصوص کم‌آبی پایتخت گفت: اکنون اگر شهر تهران را از بالا رصد کنیم از نظر زیست‌محیطی قبلا شمال شهر تهران بسیار شاداب و سرسبز بود در صورتی که الان جنوب شهر این وضعیت را دارد و شمال به لحاظ کم‌آبی وضعیت بدی پیدا کرده است، اکنون که شرکت آب و فاصلاب فرصتی را در اختیار شهر تهران قرار داده، شهرداری می‌بایست از این فرصت استفاده وحتی سرمایه‌گذاری کند.
زهرا صدر اعظم نوری رییس کمیسیون سلامت خدمات و محیط زیست شورا نیز در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره توضیح داد و گفت: کمیسیون سلامت خدمات شهری و محیط‌زیست تعاملاتی با سازمان آب و فاضلاب تهران دارد و برنامه‌های این سازمان را بررسی می‌کند. طبق گزارش‌های سازمان آبفا اکنون حدود 73درصد از شبکه فاضلاب شهر تهران به بهره‌برداری رسیده و قرار است تا سال 1400 عملیات اجرایی آن تمکیل شود. در این صورت تمام شهر تهران مجهز به این شبکه شده و فاضلاب شهری به تصفیه‌خانه‌ها هدایت خواهد شد و درآن جا بعد از تصفیه مجددا در امور کشاورزی و آبیاری مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
به گفته نوری، ساخت تصفیه‌خانه‌هایی که برای شبکه فاضلاب پیش‌بینی شده از پیشرفت کمتری برخوردار بوده و حدود 37درصد پیشرفت داشته است. وی مهم‌ترین دلیل عدم پیشرفت ساخت و ساز را کمبود منابع برشمرد و گفت: تا زمانی که به اندازه کافی منابع تخصیص داده نشود، نمی‌توان کار را پیش برد. واقعیت این است که از زمان‌بندی برنامه بسیار عقب هستیم. بخشی از هزینه‌های این طرح از طریق فیش‌های آب که از شهروندان اخذ می‌شود تامین شده و بخشی از طریق کمک‌های دولت. این منابع تکافوی هزینه‌های طرح را نمی‌کند و منجر به طولانی شدن روند تکمیل پروژه شده است.
رفع آلودگی آب‌های زیر زمینی
وی درباره تعداد تصفیه‌خانه‌ها نیز گفت: گزارشی از تعداد تصفیه‌خانه‌ها ندارم اما یک تصفیه‌خانه در جنوب و یکی در غرب تکمیل شده است. اما قطعا تعداد پیش‌بینی شده جوابگوی شبکه فاضلاب شهر خواهد بود. با راه‌اندازی این تصفیه‌خانه می‌توان آب قابل ملاحظه‌یی را به شهر برگرداند تا از آب شرب شهر جهت مصارف دیگر نظیر آبیاری استفاده نشود. همچنین با راه‌اندازی شبکه فاضلاب پسابی که اکنون در داخل چاه‌های جذبی تخیله می‌شود و باعث آلودگی آب‌های زیر زمینی می‌شود، به این شبکه هدایت شده و دیگر مشکل آلودگی آب‌های
زیر زمینی را نخواهیم داشت.
همکاری شهرداری مناطق با «آبفا»
محمد سالاری رییس شورای شهر تهران درباره عدم همکاری برخی مناطق در اجرای پروژه فاضلاب شهری خبر داده بود، صدراعظم نوری در پاسخ به اینکه آیا اکنون این مشکل برطرف شده است یا خیر عنوان کرد: تاکنون گزارشی مبنی بر عدم همکاری مناطق به دست ما نرسیده و شرکت آبفا نیز اعتراضی مبنی بر عدم همکاری نداشته است. طبیعتا اجرای این پروژه نیاز به حفاری دارد و تاکنون شهرداری‌های مناطق برای انجام حفاری‌ها همکاری خوبی داشته‌اند و مجوزهای لازم را صادر می‌کنند.
نوری در پاسخ به اینکه گفته می‌شود به‌دلیل مدت زمان طولانی اجرای پروژه تجهیزات شبکه تا زمان کامل بهره‌برداری از رده خارج خواهد شد، اظهار داشت: باتوجه به محدودیت منابع حتما پیش بینی‌های لازم در نظر گرفته شده است اما این‌گونه نیست که با گذشت زمان شبکه فاضلاب فرسوده شده و قابل استفاده نباشد.
وی در مورد چاه‌های شهرداری گفت: چاه‌های احداث شده برای آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کار با هماهنگی با فضای آب منطقه انجام می‌شود و مجوز لازم برای بهره‌برداری را دارند. خوشبختانه فضای سبز تهران بیش از 90درصد به وسیله آب خام وآب غیر شرب آبیاری می‌شود.
لازم به ذکر است، ۳۳درصد سهام شرکت آب و فاضلاب تهران مربوط به شهرداری‌هاست. شرکت آبفا در تهران ۸ شرکت دارد که خدمت‌رسانی به شهروندان تهرانی را برعهده دارند. در استان تهران 13.5 میلیون نفر تحت پوشش آبفا قرار دارند که حدود ۴ میلیون واحد آحاد مشترکین را تشکیل می‌دهد. ۲۵درصد تولید آب شرب کشور در استان تهران انجام می‌شود که چیزی معادل ۱۳۵۰ میلیون مترمکعب است. این در حالی است که حجم آب تولید شده در کشور ۵۴۰۰ میلیون مترمکعب است. آب شرب شهر تهران از ۵ سد ماملو، طالقان، لار، امیرکبیر و لتیان تامین می‌شود. ۱۷۵ ایستگاه پمپاژ در استان تهران وظیفه انتقال آب به نقاط مرتفع را با ظرفیت ۲۲۴ هزار مترمکعب در ساعت برعهده دارند که اکثر آنها به عمق فرسودگی خود رسیده‌اند و باید جایگزینی و نوسازی انجام شود.
