جایگاه ایران در بین غول‌‌های خود‌‌روساز

تعادل   

صنعت خودرو در ایران تقریبا همزمان با صنعت خودرو کره‌جنوبی و البته بسیار پیش‌تر از صنعت خودرو ترکیه پایه‌گذاری شده و با این همه این روزها از هر دو این رقبای قدیمی عقب افتاده است. آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌‌دهد، تولید صنعت خودروسازی ایران در طول هفت سال گذشته همچنان در محدوده‌یی پایین‌تر از رکورد تولید خود در سال 1390به سر می‌برد. در این سال ایران مجموعا یک میلیون و 421 هزار دستگاه خودرو سواری تولید کرده بود و این در حالی است که تولید خودرو کشور در پایان سال 1395 به یک میلیون و 255 هزار دستگاه رسید و برای دومین بار در یک دهه گذشته رکوردی بیش از یک میلیون دستگاه از خود به جای گذاشته است. افزون بر این اما ایران در خلال این سال‌ها رفته‌رفته از یک صادرکننده خودرو به یک واردکننده خودرو بدل شده است. به‌طوری که مطابق آمارها در سال 1389، ایران حدود 389میلیون دلار خودرو سواری صادر کرده، اما در 7ماهه ابتدایی سال 1396، صادرات تنها 2.8میلیون دلار خودرو را نشان می‌دهد. از سوی دیگر اما ایران در زمینه واردات خودروهای سواری روند معکوس دارد؛ به‌طوری که در سال 2012میلادی، حدود 2.3میلیارد دلار واردات خودروهای سواری داشته، اما در پایان سال 2016میلادی، 3.2 میلیون دلار خودرو به کشور وارد شد. بر همین اساس ایران در جایگاه سی و چهارمین واردکننده خودرو در جهان قرار دارد.

 در حسرت روزهای اوج

تولید خودرو در ایران در یک دهه گذشته دستخوش نوسان‌های زیادی شده و البته هنوز هم به نقطه اوج خود در سال 1390 نرسیده است. براساس آمارهای وزارت صنعت، معدن و تجارت، تولید خودرو در ایران در سال 1390 به بیش از یک‌میلیون و 421هزار دستگاه رسید و با توجه به ظرفیت تقاضا در بازار در آن سال (حدود یک‌میلیون و 854هزار دستگاه خودرو) کمترین شکاف میان عرضه و تقاضا در بازار خودرو کشور در این سال رقم خورده است.

این در حالی است که بررسی روند بیش از یک دهه‌یی تولید خودرو در کشور نشان می‌دهد تنها در سال 1385 تولید خودرو در کشور بیش از ظرفیت (یا به بیان دیگر تقاضا) بوده است. در سال 1385، مجموعا حدود 924هزار دستگاه خودرو در کشور تولید شده و این در حالی است که ظرفیت بازار خودروهای سواری در این سال تنها حدود 691 هزار دستگاه بوده است. ظرفیت بازار خودروهای سواری از آن زمان تاکنون تقریبا همواره رو به گسترش بوده و البته تولید نتوانسته همپای تقاضا رشد داشته باشد.

داده‌های آماری وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد، تولید خودرو سواری در کشور در پایان سال 1395 به یک‌میلیون و 255هزار دستگاه رسیده و به این ترتیب در قیاس با مدت مشابه سال قبل از رشدی حدود 28.9درصد برخوردار بوده است. بر این اساس سال 1395 نخستین سال پس از سال 1390 است که در آن تولید خودرو سواری در کشور از مرز یک میلیون دستگاه عبور می‌کند و البته چنانکه گفته شد، این صنعت هنوز با نقطه اوج خود فاصله دارد. آمارهای 7ماهه ابتدایی سال 1396 هم نشان‌دهنده آن است که در این مدت حدود 772 هزار دستگاه خودرو سواری در کشور تولید شده است.

 صنعت خودرو همچنان در انحصار تهران

مطابق آنچه انتظار می‌رود، صنعت تولید خودرو سواری در کشور از نظر آمایش جغرافیایی همچنان صنعتی متمرکز محسوب می‌شود. بر این اساس تا پایان سال 1395 حدود 59.7درصد از مجموع تمام خودروهای سواری کشور در استان تهران تولید شده است. استان خراسان‌رضوی با سهم 11.3درصد از این نظر در جایگاه دوم قرار می‌گیرد و استان‌های اصفهان، کرمان و آذربایجان‌شرقی به ترتیب با سهم 10.7درصد، 7.9درصد و 5.9درصد در جایگاه‌های سوم تا پنجم ایستاده‌اند.

صنعت خودرو ایران اما چه جایگاهی در میان کشورهای جهان دارد؟ در سال 2016 میلادی حدود 72.3میلیون دستگاه خودرو در سراسر جهان تولید شده و این در حالی است که مجموع تولید خودروهای سواری در جهان در سال 2012 میلادی تنها حدود 63.1میلیون دستگاه بوده است. چین با تولید 24.4میلیون دستگاه خودرو در سال 2016 میلادی به تنهایی سهم 33.8درصدی از صنعت تولید خودروهای سواری در جهان را به خود اختصاص داده است. در همین سال ژاپن با تولید 7.9میلیون دستگاه خودرو سواری در جایگاه دومین خودروساز بزرگ جهان ایستاد. رتبه سوم در این زمینه به آلمان اختصاص دارد که در سال 2016 میلادی، 5.7 میلیون دستگاه خودرو تولید کرده است. ایران از این نظر در رتبه سیزدهم جهان ایستاده و در واقع پس از چین، ژاپن، کره‌جنوبی و هند پنجمین قدرت آسیایی در زمینه تولید خودروهای سواری در جهان است. به این ترتیب سهم ایران از تولیدات صنعت خودرو جهان به حدود 1.6درصد می‌رسد. برخی رقبای منطقه‌یی ایران مانند ترکیه با وجود سرمایه‌گذاری گسترده در زمینه تقویت صنعت خودرو همچنان عقب‌تر از ایران هستند. ترکیه در سال 2016 میلادی یک‌میلیون دستگاه خودرو سواری تولید کرد و این در حالی بود که ایران به دلیل تحمل حدود یک دهه بی‌ثباتی اقتصادی از برنامه‌ریزی‌های خود در زمینه افزایش تولید خودرو سواری عقب افتاده بود.

آمارهای مربوط به تعداد خودروهای در حال استفاده در کشورهای مختلف جهان اما احتمالا معیاری است که می‌توان به کمک آن، میزان توسعه‌یافتگی و ثروت را در کشورهای مختلف مورد مقایسه قرار داد. بر این اساس از مجموع 947میلیون دستگاه خودرو در جهان در سال 2015 میلادی حدود 135.8میلیون دستگاه در چین قرار دارد. هر چند قاعدتا نام هند باید پس از چین بیاید، امریکایی‌ها با در اختیار داشتن 122.3میلیون دستگاه خودرو در جایگاه دوم ایستاده‌اند. در ایران نیز در همین سال حدود 12.7 میلیون دستگاه خودرو سواری وجود داشته که نشانگر سهم 1.3درصدی از تمام خودروهای مورد استفاده در جهان است. از این نظر ایران در جایگاه هجدهم جهان قرار می‌گیرد.

 ایران چگونه واردکننده خودرو شد

در سال 2016 میلادی ایران نود و نهمین صادرکننده خودرو از میان 224 صادرکننده‌ جهانی بود و البته به دلیل شکاف میان عرضه و تقاضای خودرو در کشور از میان 228 واردکننده خودرو در جهان، ایران سی و چهارمین جایگاه را اشغال کرده بود. بررسی روند ارزش صادرات خودرو سواری در جهان هم نشان می‌دهد، سهم ایران از بازار صادرات خودرو در جهان در بازه زمانی سال‌های 2012 تا 2016میلادی کوچک‌تر شده است. ایران در سال 2012میلادی حدود 0.004میلیارد دلار صادرات خودرو داشت و این رقم در سال 2013 به دوبرابر یعنی 0.008 میلیارد دلار رسیده بود. با این همه تحریم‌های گسترده اقتصادی و نیز بروز مشکلات مختلف اقتصادی در کشور در خلال یک دهه گذشته موجب شد، صادرات خودروهای سواری از مبدا ایران در سال 2016 میلادی به 0.003میلیارد دلار برسد. کره‌جنوبی در همین بازه زمانی، ششمین صادرکننده خودروهای سواری در جهان بوده و به عنوان نمونه در سال 2016میلادی حدود 37میلیارد دلار خودرو سواری صادر کرده است. از دیگر سو اوج صادرات خودرو در ایران از سال 1389 به این سو، حدود 389 میلیون دلار بوده و در یک روند کاهشی در سال 1394 به 14میلیون دلار و در سال 1395 به 40 میلیون دلار رسیده است. آمارهای مربوط به 7ماهه ابتدایی سال 1396 هم نشان می‌دهد طی این مدت، تنها حدود 8.2 میلیون دلار خودرو به خارج از کشور صادر شده است.

بزرگ‌ترین بازار خودروهای صادراتی ایران در این مدت کشور عراق بوده است. در سال 1389 ایران حدود 382.5 میلیون دلار خودرو به عراق صادر کرده بود اما صادرات خودرو به این کشور در سال 1395، به 32.1 میلیون دلار رسیده است. این موضوع را هم می‌توان ذیل مقوله کلی‌تر «از دست دادن بازار عراق» در تمام زمینه‌های صادراتی در نظر گرفت که «تعادل» پیش‌تر به آنها پرداخته است. سایر بازارهای بزرگ صادراتی برای خودروهای تولید داخل را نیز می‌توان به این ترتیب فهرست کرد: الجزایر در سال 1395 حدود 2.2میلیون دلار، سوریه حدود 1.6میلیون دلار و لبنان نیز حدود 1.3میلیون دلار خودرو از ایران وارد کرده‌اند.

وضعیت ایران در زمینه واردات خودروهای سواری اما دقیقا عکس روند بالا را طی کرده است. در سال 2012میلادی، ایران حدود 2.3میلیارد دلار واردات خودروهای سواری داشت. واردات خودروهای خارجی اما با روندی کم‌و‌بیش افزایشی در سال 2016 میلادی به 3.2میلیارد دلار رسید و ایران را در جایگاه سی و چهارمین واردکننده خودرو در جهان نشاند. بررسی چرایی این موضوع از حوصله این گزارش خارج است، اما صرف افزایش واردات خودروهایی که خرید آنها سال به سال از دسترس دهک‌های درآمدی پایین‌تر دورتر و دورتر می‌شود، احتمالا نشانه‌یی است از اینکه شکاف درآمدی در ایران طی بازه مورد بررسی عمیق‌تر شده است.

در سال 1395، امارات متحده عربی حدود یک میلیارد و 238میلیون دلار خودرو به ایران صادر کرده و به این ترتیب نخستین مبدا صادرات خودرو خارجی به ایران بوده است. در همین سال کره‌جنوبی حدود 314میلیون دلار و آلمان نیز حدود 164 میلیون دلار خودرو به ایران صادر کرده است. نکته جالب آن است ترکیه کشوری که صنعت خودروسازی آن بسیار جوان‌تر از همتای ایرانی آن است، در سال 1395 حدود 64میلیون دلار خودرو به ایران صادر کرده و به این ترتیب یکی از چهار صادرکننده خودرو به ایران بوده است.