آشتی ایران با فروشنده گازی بدعهد
گروه انرژی
روز گذشته بیژن زنگنه وزیر نفت با رشید مردوف وزیر امورخارجه ترکمنستان دیدار کرد تا «با توجه به نظر مثبتی که روسای جمهور دو کشور دارند» همکاریهای نفتی و گازی بین دو کشور توسعه یابد. روابط گازی ایران و ترکمنستان چند سالی درگیر فراز و نشیب بود. آخرین فاز این مشکلات به دیماه سال 95 باز میگردد که ترکمنستان گاز را برای دومین بار روی ایران بست. اما شرایط از آن زمان تغییر کرده است. مرداد سال 96، خط لوله انتقال گاز دامغان-کیاسر-ساری افتتاح شد تا وابستگی قسمتهای شمالی کشور به گاز ترکمنستان عملا قطع شود. اما به عقیده کارشناسان، روابط گازی ایران و ترکمنستان باید چیزی فراتر از رابطه فروشنده و خریدار نفت رفته و به یک همافزایی ژئوپلیتیک بدل شود. دیدار وزیر نفت ایران و وزیر خارجه ترکمنستان نیز تبلور قدم برداشتن در همین راه به حساب میآید.
28 دیماه 1386 ایران یکی از سردترین زمستانهای خود را میگذراند که خبری شرایط را بر اهالی شمال شرق کشور و ساکنان استانهای همجوار با دریای خزر سختتر کرد؛ « قطع گاز ترکمنستان به ایران». شرایط بر مردم چنان سخت شد که امام جمعه وقت تهران، مرحوم آیتالله هاشمیرفسنجانی در خطبههای خود از بدعهدی ترکمنستان گلایه کرد و از کشور همسایه خواست تا « بیوفایی را به گونهیی جبران کند». تقصیر قطعی گاز در آن دوره به گردن مهارتهای دیپلماتیک رییسجمهور وقت، محمود احمدینژاد افتاد. غلامرضا انصاری سفیر اسبق ایران در ترکمنستان در گفتوگو با «تعادل» در سال 95 در این باره گفت: «در قرارداد اولیه ایران و ترکمنستان که در زمان دولت هاشمیرفسنجانی منعقد شده بود، ترکمنستان حق قطع صادرات گاز را نداشت اما با تغییر ساختار قرارداد بین دو کشور در دوره اول دولت احمدینژاد ترکمنها توانستند اختیار قطع صادرات گاز به ایران را به دست بیاورند.»
اما 10سال پس از این واقعه، ترکمنستان یکبار دیگر و در زمان دولت دهم گاز را بر ایران قطع کرد. زمستان 1395 و زمانی که این اتفاق رخ داد، محمدرضا خاقانی از کارشناسان انرژی و از اعضای هیات مذاکرهکننده با مقامات ترکمنستان در جریان قطع گاز در سال 86 در گفتوگوی سال 95 خود با «تعادل» درباره قطع گاز ارسالی ترکمنستان به ایران در همین سال عنوان کرد: «ترکمنستان زیر فشار کمبود نقدینگی و مشکلات اقتصادی است و سعی دارد با زیر فشار قراردادن مشتری قدیمیاش از او پول نقد بگیرد و بیشتر هم بگیرد.»
مشکلات گازی میان دو همسایه باعث شد تا مسوولان ایران به فکر قطع وابستگی گازی به ترکمنستان بیفتند. از همینرو در طول چند سال گذشته خط لوله شمال و شمالشرق به طول تقریبی یکهزار و 24 کیلومتری و خط لوله سوم سراسری به طول یکهزار و 270کیلومتری به منظور کاهش وابستگی گازی استانهای حاشیه دریای خزر و شمالشرق کشور در مدار بهرهبرداری قرار گرفت تا در صورت هر گونه توقف احتمالی واردات گاز ترکمنستان، شبکه گاز کشور با افت فشار یا قطعی روبهرو نشود.
دیروز اما و پس از آنکه ایران بارها عنوان کرد، دیگر الزامی به واردات گاز از ترکمنستان ندارد، دیداری میان وزیر نفت ایران و وزیر امور خارجه این کشور صورت گرفت که احتمالا فصل جدیدی در مراودات گازی دو کشور را میگشاید. بنا بر گفتههای دیروز بیژن زنگنه پس از دیدارش با وزیر خارجه ترکمنستان، قرار است همکاری دو کشور با توجه به تاکید روسای جمهوری ایران و ترکمنستان با نظر مثبت ادامه یابد. زنگنه در این زمینه گفته است: «مذاکرات میان هیات ایرانی و ترکمنستانی در سطح کارشناسی ادامه خواهد داشت تا بتوانیم روابط را در همه زمینهها توسعه دهیم.» وزیر نفت ایران با یادآوری اینکه سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان از طریق ایران اوایل امسال از سرگرفته شد، تصریح کرد: «ایران آمادگی همکاری با ترکمنستان در بخشهای مختلف انرژی را دارد.» به گفته وزیر نفت، ایران و ترکمنستان میتوانند گامهای بزرگی برای گسترش همکاری میان دو کشور بردارند که به نفع هردو باشد. او همچنین در اظهارات کوتاه خود به اختلافات دو کشور در زمینه انتقال گاز هم پرداخت و در خصوص شکایت از ترکمنستان به دیوان داوری به علت قطع صادرات گاز اظهار داشت: «قرار است از طریق مذاکرات این مسائل اختلافی را حل کنیم.» اما چرا ایران خواهان ارتباط با ترکمنستان در حوزه گاز است؟
گاز؛ بهانهای برای همکاری 2 همسایه
آنطور که علیاکبر مرآتی مجری طرح تاسیسات تقویت فشار گاز کشور پیش از این گفته است، حجم گاز وارداتی از ترکمنستان بر اساس قرارداد روزانه 40 میلیون مترمکعب است که ترکمنستان تنها 23 تا 24میلیون مترمکعب در روز به ایران گاز تحویل میدهد. اگر ایران در عمل به گاز ترکمنستان نیازی ندارد، پس چه نیازی به همکاری است؟ بعد از افتتاح خط لوله انتقال گاز دامغان-کیاسر-ساری، جوی در ایران به وجود آمده که ایران، ترکمنستان را در بازی انتقال گاز شکست داده است و دیگر نیازی به مراودات انرژی با همسایه شمالی کشور وجود ندارد. اما درست در روزی که مقامات وزارت نفت و نمایندگان مجلس به استان مازندران سفر کرده بودند تا از پروژهیی رونمایی کنند که نشانی از قطع وابستگی گازی ایران به ترکمنستان است، استاندار گلستان خواستار عادیسازی روابط استانهای شمالی با ترکمنستان شد. مسالهیی که نشان میداد هر چند اکنون ایران از ضرورت واردات گاز از ترکمنستان فارغ شده است اما به نظر نمیآید که ادامه روند فعلی تعامل با عشقآباد خواست استانهای همجوار با این کشور باشد. اظهارات استاندار گلستان نشان میداد، آنها نمیخواهند که مراودات تجاری که بر منطقهشان تاثیرگذار است، تحتالشعاع اختلافات گازی دو کشور قرار بگیرد.
از طرف دیگر کارشناسان نیز ترکمنستان را کشوری میدیدند که با توجه به ذخایر گازی خود و محاط شدن در گسترهیی از شبکههای انتقال انرژی در آسیای مرکزی به زودی تبدیل به یک بازیگر گازی قابل توجه در منطقه خواهد شد. از همینرو از همان زمان زمزمههای باز شدن باب همکاریهای بلندمدت با ترکمنستان برای تامین گاز داخلی و جلوگیری از تبدیل ترکمنستان به رقیبی در بازار گاز برای کشور شنیده میشد. در این رابطه محمدصادق جوکار کارشناس موسسه مطالعات بینالمللی انرژی در سال گذشته به «تعادل» گفت: «ترکمنستان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی میتواند به رقیبی برای ایران در بازارهایی که بالقوه در دسترس ما هستند، تبدیل شود. اگر ایران در این زمینه به خوبی بازی کند، میتواند با ترکمنستان برای تامین گاز این بازارها همکاری داشته باشد.»
تغییر الگوی سابق
بینیازی گاز ایران به همسایه شمالی به معنای تغییر الگوی خریدار-فروشنده بود. با این همه فرصتهای بسیاری در انتظار گاز ترکمنستان است که ایران نیز میتواند در انتفاع از این فرصتها سهم داشته باشد؛ بهخصوص که شرایط جدید و بازگشت تحریمها میتواند ایران را در درآمدزایی از نفت و گاز خود محدود کند.
محمدصادق جوکار که تحقیقات زیادی را درباره بازار گاز انجام داده است، پیشتر در رابطه با مناسبات جدید ایران و ترکمنستان پس از بینیازی کشور به گاز همسایه به «تعادل» گفته بود: « ترکمنستان به عنوان یک بازیگر در حال ورود به بازار است و ایران باید بتواند آن را مدیریت کند تا به سمت بازارهای خاصی برود. ایران باید شرایطی ایجاد کند که اگر میزان توسعه فازهای گازی به میزانی که پیشبینی میشود، خوب پیش نرفت یا تحریمها مجددا بازگشتند، بازارهای خود را نگه دارد. اگر میزان تزریق به مخازن نفتی به 280میلیون مترمکعب در روز برسد و با توجه به توسعه طرحهای پتروشیمی که پیشبینی میشود 180میلیون مترمکعب در روز مصرف گاز داشته باشند، عملا گازی برای صادرات ما باقی نمیماند. در چنین شرایطی ایران میتواند بازارهای مختلف را از طریق گاز ترکمنستان در دست بگیرد تا زمانی که میدانهای پساپارس جنوبی توسعه پیدا کنند. کاری که روسها در فاصله دهه 90 میلادی تا 2007 با گاز ترکمنستان میکردند.» وی در گفتوگوی خود با «تعادل» بر این نکته تاکید کرد که اگر ایران بازارهای جنوبی را به دلیل نداشتن ظرفیت تولید از دست بدهد، دیگر آن را به دست نخواهد آورد در حالی که میتوان با گاز ترکمنستان این بازارها را برای خود نگه دارد.
جوکار در تشریح بیشتر منافع ترانزیت گاز ترکمنستان از طریق ایران به مبالغ هنگفتی که کشورهای آسیای مرکزی در ازای این کار دریافت میکنند، اشاره و اظهار کرده بود:
« لاین D پروژه خط لوله آسیای مرکزی چین از قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان عبور میکند. قرقیزستان پیشنهاد کرده که سالی یکمیلیارد دلار حق ترانزیت دریافت کند. ما نیز میتوانیم به ترکمنستان اعلام کنیم که خود با کشورهای جنوب خلیجفارس مذاکره کند اما از مسیر ایران گاز خود را عبور دهد. حتی میتوانیم به جای رقابت با ترکمنستان در بازار پاکستان و هند با این کشور همکاری کرده و به جای هلمند و قندهار، ایران میزبان خط لوله انتقال گاز به این کشورها باشد.»؛ نکتهیی که اخیرا توسط بعضی از سیاستگذاران نفت و گازی عنوان شده است.
این کارشناس انرژی همچنین در مورد موقعیت همکاری میان ایران و ترکمنستان در زمینه گاز بر این باور بود که ترکمنها به دنبال یک برنامهریزی بلندمدت هستند. ترکمنها برای رفتارهای صادراتی خود تا سال 2008 تحت سیطره روسها بودند. روسها ارزانخری میکردند. به همین دلیل ترکمنستان به سمت چین گرایش پیدا کرد. هرچند بازار چین در حال حاضر امنیت انرژی ترکمنستان را تامین میکند اما از لحاظ قیمتی برای این کشور بسیار زیانآور است. بنابراین ترکمنها علاقهمند هستند تا گاز خود را از مسیری صادر کنند که مجبور به پرداخت هزینههای ترانزیت بالا نباشند.
از سوی دیگر ترکمنستان امید زیاد به خط لوله 8000کیلومتری ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، هند یا تاپی بسته است. با طرحهای اینچنینی ترکمنستان میتواند پرتفوی مشتریان خود را تنوع بخشد. جوکار در این باره نیز گفته بود: « ترکمنها علاقهمندند که با ایران وارد پکیج بزرگتر همکاری شوند. البته پیشنهاد ایران نیز باید حاوی منافع طرفین باشد. قرار نیست که ما همانند دوران مرکانتیلیستها بازی صفر و یکی را به جلو ببریم.» جوکار همچنین احداث خط لوله دامغان نکا را فرستادن پالسی مثبت به ترکمنستان دانسته و ابراز کرده بود: «این اتفاقا ترکمنستان را راغبتر به همکاری میکند، چرا که این کشور احساس میکند ایران دیگر نیاز اضطراری به ترکمنستان ندارد تا از گاز این کشور به عنوان ابزار قدرت علیه تهران استفاده شود.»