تعیین شکاف فقر به جای خط فقر
گروه اقتصاد کلان آیسان تنها - هادی سلگی
11 سال است که دولت محاسبات مربوط به خط فقر را منتشر نمی‌کند. پیگیری‌های «تعادل» از این موضوع نشان می‌دهد به زعم کارشناسان حوزه فقر، مساله اصلی احتمالا نه مشکلات فنی بلکه به پیامدهای سیاسی و اجتماعی آن مربوط می‌شود که انتشار عدد خط فقر می‌تواند به دنبال داشته باشد. در این زمینه رییس مرکز آمار می‌گوید ما آمادگی کامل برای انتشار این شاخص مهم اقتصادی را داریم ولی طبق قانون انتشار جزئیات مربوط به خط فقر به‌عهده ما نیست.
چه کسی باید جزئیات خط فقر را محاسبه و منتشر کند؟
خط فقر یا آستانه فقر حداقل درآمدی است که برای زندگی در یک کشور خاص مورد نیاز یک خانواده است. به عبارتی دیگر خط فقر میزان درآمدی است که اگر افراد قادر به تامین آن نباشند، توان بهره‌مندی از حداقل‌های خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت و... نداشته و به طرق مختلف نیاز به حمایت دولت دارند. از این جهت اطلاعات مربوط به خط فقر معمولا به‌شدت مورد نیاز مسوولان، برنامه‌ریزان و پ‍ژوهشگران است. به این ترتیب که بتوانند با شناختن وضعیت معاش جامعه راهکارهای مناسب را برای ارتقای زندگی افرادی که از حداقل‌ها هم محرومند، فراهم کنند.
در ایران انتشار شاخص خط فقر براساس قانون برعهده وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی قرار گرفته ولی این وزارتخانه از سال 86 تاکنون هیچ رقمی به‌عنوان میزان خط فقر را اعلام نکرده است. همچنین از آن تاریخ تا به امروز هیچ نهاد دولتی و مرجع رسمی نیز اقدام به انتشار اطلاعات مربوط به این شاخص نکرده است. با این حال هرازگاهی پ‍ژوهشگران حوزه فقر اعداد و ارقامی را با محاسبات خود ارائه می‌دهند که البته به‌عنوان مرجع رسمی نمی‌توان به آن استناد کرد. در این باره که چرا عدد مربوط به خط فقر منتشر نمی‌شود، حسین راغفر پژوهشگر حوزه فقر به «تعادل» می‌گوید: احتمالا یکی از دلایل اعلام نشدن عدد خط فقر این است که انتشار آن پیامدهای اجتماعی پرهزینه‌یی برای دولت خواهد داشت و برای همین است که تمایلی به اعلام آن ندارد. به گفته او اگر بدون ملاحظات سیاسی خط فقر تعیین شود احتمالا روی حداقل دستمزدها تاثیر می‌گذارد. ضمن اینکه عدد خط فقر نشان خواهد داد که بسیاری از کارکنان بخش دولتی و بخش خصوصی زیر خط فقر قرار گرفته در نتیجه این ممکن است واکنش‌هایی را ایجاد کند. ولی به هر حال برای بسیاری از برنامه‌ریزان دانستن اطلاعات خط فقر ضروری است. او همچنین می‌گوید: با این حال بسیاری از اقتصاددانان و کارشناسان حوزه رفاه که می‌توانند به اطلاعات مراکز آماری دسترسی داشته باشند می‌توانند عدد خط فقر را محاسبه کنند. براساس آخرین محاسبات حسین راغفر در زمینه خط فقر، اکنون حداقل هزینه لازم برای یک خانوار 4 نفره 2.5میلیون تومان است و این عدد برای شهرهای بزرگی مانند تهران 4 میلیون تومان است. بنابر این اطلاعات 33درصد جمعیت ایران زیر خط فقر قرار می‌گیرند. راغفر اضافه می‌کند: مساله اینجاست که نباید فقط به خط فقر و تامین حداقل نیازها در زمینه خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت آموزش و... توجه کرد. یکی از موارد مهمی که باید بررسی شده و چاره‌جویی شود، فقر غذایی است. در شرایط کنونی کشور، حدود 6درصد از جمعیت کل کشور در فقر شدید به‌سر می‌برند به این معنا که دچار فقر غذایی هستند. به‌عبارتی در ایران اکنون 5 یا 6 میلیون نفر با گرسنگی و تغذیه ناکافی روبه‌رو هستند.
البته اعدادی که راغفر ارائه کرده نه از سوی مراجع رسمی تایید و نه تکذیب شده است. گرچه به گفته کارشناسان این آمارها توسط نهادهای متولی محاسبه می‌شوند و مسوولان در جریان وضعیت فقر در کشور قرار دارند ولی با این حال آن را منتشر نمی‌کنند.
در این زمینه وحید محمودی عضو هیات علمی دانشگاه تهران به «تعادل» می‌گوید: می‌دانم [وزارت کار] اطلاعات مربوط به خط فقر چندبعدی را محاسبه می‌کنند. حتی برای محاسبه فقر چندبعدی با من مشورت کرده ولی خب به هر حال اعداد مربوط به آن را منتشر نمی‌کنند. به نظرم دلیلی برای انتشار نکردن آن وجود ندارد و بهتر است در جهت شفافیت، ارقام و اطلاعات لازم در این زمینه را منتشر کنند. مرکز آمار ایران مرجع رسمی اعلام آمار در کشور است. با این حال این مرکز نیز عدد مربوط به خط فقر را منتشر نمی‌کند هر چند که اطلاعات آن را دراختیار دارد. در این زمینه امیدعلی پارسا در گفت‌وگو با «تعادل» در پاسخ به این سوال که چرا مرکز آمار ایران مانند بسیاری از کشورهای دنیا باتوجه به اطلاعاتی که از هزینه‌ها و درآمدهای خانوار دارد ولی اقدام به انتشار خط فقر نمی‌کند، گفت: بارها اعلام کرده‌ام ما امکان انتشار خط فقر را داریم چراکه از اطلاعات مربوطه به هزینه‌ها و درآمد خانوارها می‌توانیم به عدد خط فقر برسیم ولی طبق قانون انتشار عدد خط فقر به‌عهده وزارت رفاه است و ما مسوولیتی در این باره نداریم. ولی اگر این وظیفه به عهده ما بود ما می‌توانستیم اطلاعات مربوط به آن را محاسبه و منتشر کنیم.
شکاف فقر به جای خط فقر
برخی کارشناسان حوزه فقر می‌گویند گرچه محاسبه خط فقر به شکل سنتی در کشورها انجام می‌شده است ولی با این حال عدد خط فقر نمی‌تواند تصویر شفافی از وضعیت فقر در کشور ارائه دهد، لذا باید برای بررسی فقر شاخص‌های دیگری را محاسبه و مورد بررسی قرار داد.
در این باره وحید محمودی اقتصاددان در گفت‌وگو با «تعادل»، اظهار کرد: ببینید باید اول بدانیم خط فقر را برای چه کسی می‌خواهیم؟ حتی اگر بخواهیم نگاه خود را محدود به فقر درآمدی کنیم. در نظر داشته باشید که در محاسبه فقر دو مرحله وجود دارد؛ ابتدا شناسایی و سپس برآورد حجم فقر و محرومیت. در مرحله اول باید بگوییم فقرا چه کسانی هستند و بعد باید ببینیم نابرابری میان فقرا چقدر زیاد است، شکاف فقر چقدر است؟ و... برای رسیدن به این اطلاعات به نظر من نمی‌شود لزوما با به دست آوردن خط فقر به نتیجه رسید چراکه به تعداد خانواری که در نمونه‌گیری پیمایش مرکز آمار ایران بررسی می‌شوند، خط فقر متفاوت است. به گفته این کارشناس اقتصادی پیش‌تر به شکل سنتی برای مثلا بعد چهار نفر در خانوار در نظر گرفته شده و سپس خط فقر خانوار چهار نفره به‌عنوان خط فقر متوسط کشور اعلام می‌شد. این درحالی است که این شیوه با ایرادات بسیاری روبه‌رو است. مثلا وقتی در نمونه‌گیری بودجه خانوار را بررسی می‌کنیم به خانواده بالاتر از 6 نفره و خیلی بیشتر می‌رسیم که هزینه زنده ماندن این افراد بیشتر از کل مخارج آن خانوار چهار نفره است. همچنین مثلا هزینه‌های یک خانوار تهرانی بسیار بیشتر از یک خانوار سیستان‌وبلوچستانی است. یا اینکه هزینه‌های زن و مرد نیز متفاوت است بنابراین نمی‌توان یک خط فقر واحد برای کل کشور مشخص کرد. محمودی معتقد است: اگر اصرار به محاسبه خط فقر وجود دارد باید خط فقر مثلا دو نفره، سه نفره و... با ترکیب مشخص به‌صورت استانی منتشر شود. البته اینها اطلاعاتی است که من در گفت‌وگو با مسوولان وزارت کار مطرح کردم و می‌دانم آنها هم در این باره اطلاعات مربوط به خط فقر چندبعدی را محاسبه کرده‌اند. نتیجه‌گیری پایانی این کارشناس اقتصادی این است که بهتر است در کنار به دست آوردن اعداد خط فقر که ممکن است تصویر شفافی از وضعیت فقر ارائه ندهد باید به‌دنبال شاخص فقر، شکاف فقر و نابرابری میان فقرا باشیم. موضوعی که ظاهرا چندان مورد توجه مسوولان نیست. همچنان‌که نه شاخص خط فقر مشخص می‌شود و نه هیچ شاخص دیگری مربوط به فقر!
