ظرفیت‌های بازار اسناد خزانه و عملیات بازار باز
حسین میثمی|
پیش‌شرط استفاده بانک مرکزی از بازار اسناد خزانه اسلامی جهت عملیات بازار باز، فراهم شدن بسترهای قانونی و تعمیق این بازار است.
در سال اخیر بازار بدهی در کشور ایران توسعه پیدا کرده و انواع گوناگونی از ابزارها و اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در این بازار عملیاتی شده‌اند. اسناد خزانه اسلامی، یکی از مهم‌ترین این ابزارها را شکل می‌دهد که با نماد اخزا در بازار سرمایه کشور مبادله می‌شود.
هرچند تاکنون دولت بطور عمده از بازار بدهی جهت دو هدف خاص یعنی: «مدیریت بدهی‌ها گذشته» و «تامین نیازهای مالی» استفاده کرده است، اما به نظر می‌رسد کارکرد مهم دیگری برای بازار بدهی قابل تصور است که تاکنون چندان به آن توجه نشده و آن چیزی نیست جز «انجام عملیات بازار باز با استفاده از ابزارها و اوراق بدهی».
منظور از عملیات بازار باز فعالیتی است که در آن بانک مرکزی با خرید و فروش گروه خاصی از اوراق بهادار (اوراق با کیفیت دولتی)، تلاش می‌کند تا اهداف سیاستی خود در بازار پول (بازار بین‌بانکی) را اعمال کند. وجه تسمیه «بازار باز»، آزاد بودن عوامل اقتصادی در ورود و خروج در این بازار و مشارکت در عملیات بانک مرکزی است. یعنی از یکسو بانک مرکزی اختیار دارد که به خرید و فروش اوراق اقدام ورزد و از سوی دیگر، بانک‌ها (که طرف دیگر معامله هستند) نیز اختیار دارند که این اوراق را بخرند یا بفروشند.
کارکرد اصلی عملیات بازار باز، مدیریت نرخ‌های کوتاه‌مدت در بازار بین بانکی (ابزار یا هدف میانی سیاست‌گذار) است. در واقع هدف بانک مرکزی از خرید و فروش اوراق، هدایت نمودن نرخ‌های موجود بازار به سمت نرخ هدف است. در نتیجه مدیریت نرخ کوتاه‌مدت، تورم موجود نیز به سمت تورم هدف بانک مرکزی هدایت شده و این هدف غایی سیاست‌گذار پولی را تامین می‌کند.
با توجه به آنچه مطرح شد به نظر می‌رسد می‌توان از ابزار اسناد خزانه اسلامی جهت عملیات بازار باز استفاده کرد. شیوه معمول انجام این کار می‌تواند بدین صورت باشد که ابتدا دولت در بازار اولی اقدام به انتشار اسناد خزانه اسلامی نموده و آنها را به طلبکارانی که از دولت طلب دارند (مانند پیمانکاران) تحویل می‌دهد. در ادامه، اشخاص حقیقی یا حقوقی که از دولت طلب داشته‌اند و در ازاء آن اسناد خزانه اسلامی تحویل گرفته‌اند، نسبت به تنزیل این اوراق در بازار ثانوی و دستیابی به منابع نقد اقدام می‌نمایند. در این شرایط بانک مرکزی (در صورت فراهم بودن بسترهای قانونی و مقرراتی) می‌تواند با ورود در بازار ثانوی این اوراق و انجام خرید و فروش، نسبت به اعمال سیاست‌های انقباضی و انبساطی مورد نظر خود اقدام ورزد.
از منظر معیارهای فقهی، اسناد خزانه اسلامی بر اساس عقد بیع دین طراحی شده است که مورد تایید مشهور فقهای امامیه و شورای نگهبان است. این اوراق همچنین، تمامی معیارها و ویژگی‌های اقتصادی که لازم است در اوراق مبنای عملیات بازار باز موجود باشد، را تامین می‌کند. مهم‌ترین ویژگی این ابزار، ریسک حداقلی آن است چرا که اسناد خزانه جزو دیون ممتاز دولتی شناخته می‌شود به این معنا که در زمان سررسید این اوراق، دولت موظّف است ابتدا نسبت به تصفیه این اوراق اقدام نموده و پس از آن اقدام به پرداخت سایر دیون خود نماید.
