نقدی بر شروط استفاده از پهپاد

میلاد صادقی | پژوهشگر حقوق هوافضا |

پانزدهم مهر ماه سال جاری، سازمان هواپیمایی کشوری طی خبری رسمی، الزامات بهره‎برداری از پهپادهای غیرنظامی را اعلام و تشریح کرد. سازمان در این خبر، از ضرورت رعایت الزامات ایمنی و عملیاتی در هنگام استفاده از پهپادها و ثبت این وسایل در سامانه سازمان هواپیمایی کشوری از آبان ماه سال جاری یاد کرده است. متعاقب اعلام این خبر، این پرسش مهم مطرح می‌شود که این الزامات به استناد کدام شیوه‎نامه یا دستورالعمل مقرر شده‎اند و چرا سازمان یادشده اشاره‎ای به مستند و منبع این الزامات ایمنی و عملیاتی نکرده است؟  به هر ترتیب، بعد از اعلام این خبر، انتظار می‌رفت که مشخص شود کدام شیوه‎نامه یا دستورالعمل، الزامات بهره‎برداری از پهپادها را تبیین می‌کند، زیرا این خبر حکایت از ایجاد شرایط جدید برای استفاده از پهپادها داشت. اگر قرار است الزامات ایمنی رعایت شود، باید مستند و منبع این الزامات در دسترس عموم قرار گیرد.  ولی به فاصله 10 روز پس از انتشار این خبر- اگر نه کمتر- سازمان هواپیمایی کشوری به طرز عجیبی، از شیوه‎نامه پیشنهادی جدیدی برای بهره‎برداری و استفاده از پهپادها رونمایی کرد. این شیوه‎نامه پیشنهادی هم‌اکنون (26 مهر ماه 1397) در تارنمای سازمان هواپیمایی کشوری و ذیل مقررات پیشنهادی فرودگاه‌ها و تجهیزات زمینی قرار گرفته است. شیوه‎نامه پیشنهادی جدید «دستورالعمل عملیاتی وسایل پرنده بدون سرنشین کنترل از راه دور» (شیوه‎نامه 9002) نام دارد. درباره این شیوه‎نامه پیشنهادی چند نکته قابل توجه است:  نام خارجی شیوه‎نامه پیشنهادی با عنوان فارسی آن هماهنگ نیست. از جمله آنکه اصطلاح «بدون‎ سرنشین» در عنوان فارسی شیوه‎نامه زائد است، زیرا از نام خارجی آن، چنین قید یا اصطلاحی برداشت نمی‌شود.  البته شیوه نامه پیشنهادی جدید سعی کرده است به برخی از نواقص و اشکالات شیوه‎نامه پیشنهادی 7506- که سرنوشت آن حقیقتاً در هاله‎ای از ابهام قرار دارد و معلوم نیست که متعاقب انتشار خبر 15 مهر ماه سال جاری، نهایی شده یا آنکه با تدوین شیوه‎نامه پیشنهادی اخیر کنار گذاشته شده است- پاسخ دهد.

از جمله در شیوه‎نامه پیشنهادی مقرر است که چنانچه فرد یا افراد بهره‎بردار، قصد انجام عملیات در شب را دارند، باید علاوه بر رعایت قوانین و مقررات مربوطه، پهپاد را مجهز به چراغ‎های استاندارد کنند. در این رابطه، مفهوم «شب» ابهام دارد. بهتر است حدود زمانی آن روشن شود؛ این حدود زمانی در کشورهای خارجی، معمولاً فاصله میان بعد از غروب آفتاب تا قبل از طلوع آفتاب را در بر می‌گیرد. علاوه بر این، تجهیز پهپاد به چراغ‎های استاندارد نیز همیشه نمی‌تواند راه‌حل مناسب برای تامین ایمنی فعالیت پهپاد در شب باشد. حتی برخی کشورها استفاده از پهپادها در شب را ممنوع کرده‎اند. در این خصوص باید فکر دوباره صورت گیرد و به عوامل دیگری از قبیل نوع فعالیت و موقعیت انجام فعالیت تکیه شود.  همچنین بر اساس شیوه‎نامه پیشنهادی، بهره‎بردار پهپاد باید مسوولیت هرگونه صدمه ناشی از عملیات به اموال خصوصی و عمومی را به عهده بگیرد. این حکم نیز نقص و ابهام دارد. در حقیقت مشخص نیست که این مسوولیت، مسوولیتی مبتنی بر تقصیر است یا مسوولیتی بدون تقصیر (=محض) ؟ ظاهر حکم حکایت از مسوولیتی بدون تقصیر دارد، ولی این مسوولیت بدون تقصیر نیز همیشه نمی‌تواند راه‌حل عادلانه، و حتی اقتصادی باشد؛ زیرا ممکن است خطر ناشی از فعالیت پهپاد برای دسته‎ای از اموال، متقابل و دو سویه (reciprocal risk) باشد، نه یک طرفه. درست به همین دلیل است که در نروژ، بهره‎بردار پهپاد (غیر مدل) در قبال خسارت وارد به هواپیمای دیگر یا صدمه و خسارت وارد به اشخاص یا اموال موجود در چنین هواپیمایی، مسوولیت محض یا بدون تقصیر ندارد.