15 درس زلزله کرمانشاه

گروه راه و شهرسازی|

زمین‌لرزه 21 آبان ماه سال گذشته سرپل ذهاب با بزرگای 7.3 ریشتر باعث تغییر الگوی لرزه‌خیزی منطقه غرب استان کرمانشاه شد، به‌طوری که این منطقه از یک ناحیه کم‌لرزه به ناحیه‌ای بسیار فعال تبدیل شده است.

علی بیت‌اللهی، دبیر کارگروه ملی زلزله دیروز در همایشی که به مناسبت نخستین سالگرد زلزله کرمانشاه برگزار شد، این مطلب را عنوان کرد. او افزود: پس از رخداد 1287 شمسی در سیلاخور با بزرگی 7.4 در نزدیکی بروجرد، زلزله کرمانشاه بزرگترین زلزله در گستره زاگرس است و طبق آمار رسمی بر اثر این زمین‌لرزه 621 نفر کشته شدند و حدود 38 هزار واحد مسکونی نیز تخریب شد و بیش از 52 هزار واحد مسکونی نیز در درجات مختلف نیاز به تعمیر پیدا کرد.

این محقق حوزه زلزله اولین درس زلزله کرمانشاه را اهمیت توجه به پیش‌لرزه‌ها به عنوان هشدار احتمالی زلزله بزرگتر آتی عنوان کرد و گفت: در زلزله ۷.۳ کرمانشاه پیش لرزه‌ای با بزرگی ۴.۴ حدود ۴۳ دقیقه قبل رخ داد. همچنین دو پیش لرزه کوچک نیز در ساعات ۲۱: ۱۸ و ۲۱: ۱۹ به وقوع پیوست که در ادامه و در ساعت ۲۱ و ۴۸ روز یکشنبه روز ۲۱ آبان ماه ۱۳۹۶ زمین لرزه اصلی با بزرگی ۷.۳ رخ داد. پیش لرزه ۴.۴ با توجه به محسوس بودن آن در منطقه، موجب می‌شود تعدادی از مردم به بیرون از خانه‌ها بروند و در رخداد اصلی از خطر دوری گزینند. در این میان، عده‌ای نیز پس از چند دقیقه بیرون ماندن دوباره به خانه‌های خود بر می‌گردند که از رخداد زلزله اصلی متاثر می‌شوند.

وی افزود: در زلزله کرمانشاه، به دلیل مجاورت محل وقوع زلزله به مرز ایران و عراق و عدم پوشش مناسب ایستگاه‌های لرزه نگاری (تعداد کم ایستگاه‌های لرزه نگاری) و نبود احاطه نقطه وقوع زلزله توسط ایستگاه‌ها، در برآورد موقعیت و مرکز زلزله فقدان قطعیت‌هایی وجود داشت. برخی از رسانه‌ها محل وقوع زلزله کرمانشاه را در داخل کشور عراق اعلام کردند. تعداد ایستگاه‌های لرزه نگاری در منطقه برای ثبت دقیق زلزله کم بود (در کل کشور حدود ۱۲۰ ایستگاه لرزه نگاری با مسوولیت موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران فعال است)، ایستگاه‌های شتاب‌نگاری نیز در شهرهای سرپل ذهاب  و اسلام‌آبادغرب رکوردهای ارزشمندی را ثبت کرد اما در بعضی از مراکز جمعیتی نزدیک به کانون زلزله، متاسفانه به دلیل قدمت و فرسودگی سیستم‌های دریافت اطلاعات و کنترل آنها، ثبت شتاب ناشی از زلزله کرمانشاه صورت نگرفت.او با بیان اینکه درس سوم در زلزله کرمانشاه به نحوه کمک رسانی به مردم بر می‌گردد، گفت: در ساعات اولیه و تقریبا در ۲روز اول زلزله، نابسامانی‌هایی در مدیریت بحران و رساندن کمک‌ها به دست مردم آسیب دیده مشاهده شد. ارسال با تاخیر اقلام مورد نیاز مردم زلزله‌زده، در ۲روز اول پس از زلزله، با توجه به بافت قومی- مذهبی منطقه تحت تاثیر زلزله، موجبات گلایه هموطنان زلزله‌زده را فراهم آورده بود. به گفته او، درس چهارم این بود که در زلزله کرمانشاه، مسیر کرمانشاه به سرپل ذهاب (شهری که بیشترین خسارت‌های زلزله را متحمل شد) به علت ریزش سنگ در تنگ پاطاق بسته شد که از شب حادثه تا سحرگاه بعد جاده اصلی و مهم سرپل به کرمانشاه بسته بود. علت طولانی شدن عملیات رفع انسداد مسیر، وجود لوله نفت در کناره جاده و در یال دره در تنگ پاطاق بود که ماموران راهداری با هدف جلوگیری از آسیب احتمالی به آن، نمی‌توانستند قطعه سنگ‌های بزرگ را با ماشین آلات به پایین دره پرت کنند و این امر موجب کندی عملیات شده بود. مسدود شدن جاده موجب شد عملیات انتقال مجروحان حادثه به کرمانشاه به‌طور زمینی و از این محور صورت نپذیرد و گزارش شده است به این علت نیز تلفات جانی به بار آمد. وی افزود: در زلزله کرمانشاه، متاسفانه بیمارستان‌های سرپل ذهاب و اسلام‌آباد غرب از مدار عملکردی خارج شدند. این ۲ سازه مهم که تصور بر این است که باید در لحظات وقوع زلزله و بعد آن به سرویس‌دهی ادامه دهند، بر عکس تصور، زودتر از سایر ساختمان‌ها از کار باز ایستادند. او با بیان اینکه زلزله کرمانشاه درس بزرگی را در مورد اهمیت انتخاب سایت برای ساخت و ساز، اهمیت نوع زمین و اهمیت پی و زمین شالوده بنا داشت، ‌عنوان کرد: در بازدیدهای میدانی خرابی‌های زلزله، در منطقه اسلام‌آباد غرب در زمین مسکن مهر شرف آباد  که در منطقه سراب بنا شده بودند، مشاهده شد که به دلیل خاک نرم منطقه، که ظاهرا قبلا در این منطقه آب زیر سطحی داشته و به همین دلیل زمین‌های این منطقه را سراب نیز نامیده‌اند، در دو بلوک ساختمانی، طبقه نرم تشکیل شده و فروریزش ساختمان دو بلوک رخ داده است. همین وضعیت احتمالا در تخریب بیمارستان امام خمینی شهر اسلام‌آبادغرب، با شتاب ثبت شده حدود ۰.۱۲ در ایستگاه شتاب‌نگاری این شهر، نیز نقش برجسته‌ای داشته است.

وی ادامه داد:یکی از ویژگی‌های عمده زلزله کرمانشاه، نقش برجسته کیفیت بتن در استحکام بنا بود. در این زلزله مشخص شد که بتن ساختمان‌های مهم تخریب شده به ویژه در شهر اسلام‌آباد غرب که شتاب زلزله به مراتب کمتری را تحمل کرده بودند، از حد استاندارد پایینی برخوردار بود. در برخی موارد قطعات بتن جدا شده از ساختمان، با فشار دست نیز، می‌شکستند.

وی افزود: در زلزله کرمانشاه به‌طور متواتر مشاهده کردیم که آسیب دیدگی ساختمان‌ها اغلب شامل تخریب، ترک خوردگی و آسیب دیدگی دیوارهای جانبی و حائل بوده است. اتصال این دیوارها به تیرها، ستون‌ها، سقف و کف بخوبی صورت نگرفته بود و در اغلب ساخت و سازهای کشور نیز روال به همین گونه است. این امر موجب وحشت ساکنان، ناایمنی ساختمان‌ها به ویژه در پس لرزه‌ها می‌شود.

دهمین درسی که می‌توان از زلزله کرمانشاه گرفت این است که در خرابی‌های حاصل از زلزله کرمانشاه و در بازدیدهای میدانی مشاهده شد که داخل ملات بتن، گونی و خرده‌های سفال، نخاله‌های ساختمانی و مواد زائد دیگر وجود دارد. در ریزش سنگ نماها دیده شد سنگ‌های نما به دیوارها متصل نشده بودند. در محدوده سایت مسکن مهر شرف آباد نیز تعداد کم گمانه‌های ژئوتکنیکی حفر شده بود. وی ادامه داد: بلافاصله پس از وقوع زلزله کرمانشاه، قطعی برق و خطوط مخابرات در مناطق زلزله‌زده اتفاق افتاد. در مواقعی که بیش از هر زمان دیگر، به برق و ارتباطلات تلفنی نیاز پیدا می‌شود، این دو شریان حیاتی از کار می‌افتد. این امر در اغلب زلزله‌های ایران اتفاق افتاده است. افتادن دکل‌های خطوط برق و مخابرات، آسیب دیدگی پست‌های برق، آسیب دیدگی ساختمان‌ها و تاسیسات از جمله دلایل قطعی برق و مخابرات در حین وقوع زلزله است که باید مسوولان این بخش‌ها در این رابطه اقدامات پیشگیرانه‌ای را اتخاذ کنند. در زلزله کرمانشاه در مناطق روستایی، تخریب محل نگهداری گاو و گوسفند و طیور و نیز استخرهای پرورش ماهی ضرر و زیان اقتصادی قابل توجهی به مردم منطقه و اقتصاد استان کرمانشاه وارد کرد. وی درس مهم دیگر زلزله کرمانشاه را توجه جدی به آسیب پذیری زنان جامعه دانست و توضیح داد: باید علت‌های آسیب پذیری نسبی بالاتر زنان مورد بررسی دقیق‌تری قرار گیرد. بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد در مناطق زلزله‌زده کرمانشاه تعداد زنان حاضر در خانه در اغلب اوقات شبانه روز بیشتر از مردان است که این امر یکی از دلایل تلفات جانی بیشتر زنان است. همچنین در هنگام وقوع زلزله، جمعیت زنان و به ویژه مادران، به فکر نجات فرزندان و کودکان هستند تا نجات جان خود، که این امر موجب می‌شود تاخیر در خروج از منازل مسکونی داشته باشند و احتمال زیر آوار ماندن بیشتر شود.

دلیل بعدی، رعایت پوشش مناسب توسط بانوان در هنگام خروج از منزل در حین وقوع زلزله است. علاوه بر اینها، موارد دیگری نیز می‌توان برای آسیب پذیری بالای زنان نسبت به مردان در زلزله‌ها برشمرد ولی در هر حال باید در همه زلزله‌های ایران این امر به‌طور ویژه بررسی شود. بررسی آمار نشان می‌دهد که نسبت کشته شدگان زنان به مردان ۱.۲۳ است (۲۷۹ مرد ۳۴۲ نفر زن)

  توجه جدی به طرح‌های اسکان موقت

بیت‌اللهی با بیان اینکه زلزله کرمانشاه نشان داد که دست مدیریت بحران کشور در انتخاب شیوه مناسب اسکان موقت خالی است، گفت: برای تامین نیازهای مردم به عنوان اسکان موقت، گزینه کانکس در زلزله کرمانشاه به عنوان تنها گزینه موجود مطرح شد. کانکس‌ها از نظر راحتی خانواده چند نفری برای مدت یک یا دوساله مناسب نیست، مشکلات حمل و نقل دارند و مشکل بعدی موضوع تکلیف کانکس‌های استفاده شده پس از ساخت ساختمان‌های تخریب شده است. برای حمل کانکس‌ها علاوه بر تریلرها، جرثقیل لازم است که هزینه حمل و نقل کانکس را بیشتر می‌کند.

به گفته این کارشناس پانزدهمین درسی که می‌توان از این رویداد گرفت این است که در زلزله کرمانشاه کاستی‌هایی در مدیریت بحران، ساخت و ساز، توزیع اقلام اضطراری و رسیدگی بعد از رخداد به وضعیت مردم زلزله‌زده بروز کرد. از این رو، به طور خلاصه فقط می‌توان روی پایبندی به اصول اخلاقی و وجدان کاری تاکید ورزید.