فرابورس مغفول میان سرمایه‌گذاران

گروه بورس| مسعود کریمی|

فرابورس ایران  22 آبان 1387 تاسیس شد و فعالیت رسمی خود را  از ششم مهرماه 1388 در بازار سرمایه آغاز کرد.  در حال حاضر 9 بازار و تابلو معاملاتی شامل بازارهای اول، دوم، سوم، پایه الف، پایه ب، پایه ج، بازار ابزارهای نوین مالی، بازار شرکت‌های کوچک و متوسط«SME» و در نهایت بازار مشتقه در فرابوس ایران مشغول فعالیت هستند و نماد معاملاتی حدود 280 شرکت در بازارهای مختلف این بورس در حال معامله است. در همین حال در بازار ابزارهای نوین مالی نیز صندوق‌های سرمایه‌گذاری زمین و ساختمان، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله «ETF»، صندوق‌های جسورانه «VC»، اوراق تامین مالی استاندارد، اوراق تامین مالی واجد شرایط خاص، اسناد خزانه اسلامی و اوراق تسهیلات مسکن مورد معامله قرار می‌گیرند که بسیاری از آنها برای نخستین بار توسط فرابورس به مخاطبان و ذی‌نفعان مختلف معرفی شدند. به هر روی، در حال حاضر فرابورس ایران علاوه بر فعالیت در بازار سهام کشور در حوزه دانش‌بنیان نیز از طریق صندوق‌های سرمایه ‌گذاری نیز وارد عمل شده است. از طرفی فعالیت این شرکت در حوزه تامین مالی اقتصاد دانش بنیان از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری جسورانه که از سال 1395 همزمان با بازار «SME» راه‌اندازی شد در حال انجام است. پتانسیل فرابورس برای استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه در راستای تامین مالی‌های نوآورانه نیز از موارد قابل توجه این بورس محسوب می‌شود. در همین حال، اغلب صاحب نظران بازار سرمایه بر این باورند، بازار فرابورس به دلیل این‌که از تعداد بازار‌های متنوعی برخوردار است  مورد استقبال اقشار متفاوت معامله‌گران با افکار مختلف قرار دارد. بنابراین، هر شخصی بسته به نوع تفکر و استراتژی معامله‌گری در این بازار مشغول به فعالیت می‌شود. بر این اساس،  نمی‌توان عمومیتی که در بازار بورس وجود دارد که اکثر افراد با دید نوسان‌گیری و سفته بازی وارد می‌شوند را به بازار فرابورس نسبت داد. بر این اساس، با توجه به تنوع بازار‌‌‌ها و ابزار‌های معاملاتی در فرابورس ایران مشاهده می‌شود که این بازار در بین سرمایه‌گذاران تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته است.

 3 شرکت «SME»

بازار «SME» یا همان بازار شرکت‌های کوچک و متوسط در 6 دی ماه سال 1395 در فرابورس ایران راه‌اندازی شد و با نگاهی به آمار معاملات این بازار مشاهده می‌شود که طی این مدت فقط 3 شرکت توانسته‌اند با توجه به استاندارد‌‌های موجود وارد تابلوی بازار شوند. این در حالی است که گفته می‌شود شرکت‌های پذیرفته شده در این بازار از تعداد قابل توجهی برخوردارند. از طرفی، با توجه به ضرورت تسهیل دستورالعمل‌های این بازار پیش‌بینی می‌شود که تعداد بیش‌تری از شرکت‌های «SME» بتوانند وارد این بازار شوند.

 ‌299 عنوان دارایی فکری در انتظار

از سویی دیگر، با نگاهی به فهرست اختراع، طرح صنعتی و علامت تجاری در بازار دارایی و فکری فرابورس مشاهده می‌شود که این بازار در خرداد ماه سال 1393 راه‌اندازی شده است و اکنون تعداد 299 عنوان برای عرضه لیست شده‌اند.  بر این اساس مطابق با آمار‌‌های منتشره شرکت فرابورس، معاملات صورت گرفته در این بازار تعداد 10 عنوان دارایی و فکری است. این در حالی است که گفته می‌شود تعداد عنوان‌‌های ثبت شده در این بازار از رقم فوق بیش‌تر بوده است اما بنا بر دلایلی حذف شده‌اند. به هر روی، با توجه به استراتژی‌های راه‌اندازی چنین بازاری مشاهده می شود که طی این سال‌ها تعداد انگشت شماری از عناوین موجود در لیست عرضه موفق به معامله در بازار شده‌اند که این مهم می‌تواند نشان از ضعف شرکت‌ها و نداشتن چارچوب‌ و استاندارد‌های لازم در راستای ورود به فرابورس ایران باشد.

 معاملات آزمایشی در اختیار معامله

افزون بر این، بازار اختیار معامله فرابورس ایران که از اوایل سال 1396 راه‌اندازی شد تا کنون به صورت آزمایشی و در چند نماد مشخص به فعالیت خود ادامه داده است و متاسفانه در این بازار طی یک سال اخیر شاهد اتفاق خاصی نبوده‌ایم.

 بازار داغ تسهیلات مسکن

همچنین با نگاهی به بازار تسهیلات مسکن شرکت فرابورس مشاهده می‌شود که این بازار در سال 1389 راه‌اندازی شده است و معاملات آن تا آخرین روز کاری بازار سهام در رقمی بیش از 32 هزار و 600 میلیارد تومان تسهیلات برآورد می‌شود. از سویی، این رقم توسط بیش از 745 هزار نفر متقاضی خرید مسکن به ثبت رسیده است.

 چگونگی فرآیند عملکرد  3 بازار اصلی

از سویی دیگر، با توجه به حضور 3 بازار در فرابورس مشاهده می‌شود که در بازار‌های اول و دوم، سهام شرکت‌ها مورد معامله قرار می‌گیرند و در بازار سوم فرابورس نیز معاملات به صورت عمده  و عرضه‌های یک‌جا در حال پیگیری است. به عنوان مثال در بازار سوم فرابورس معاملاتی همانند فروش 10 درصدی از سهام شرکت‌ها صورت می‌گیرد. علاوه بر این، بازار دارایی و فکری نیز در بستر بازار سوم و بر اساس مقررات این بازار در حال معامله است.

 حضور بورس‌ها در بازار پایه

افزون بر این، در بررسی بازار‌های پایه نیز در می‌یابیم که در گذشته این بازار به صورت بازار پایه عادی و توافقی فعال بود اما از اوایل سال 1396 این بازار با تغییراتی همراه شد و قابلیت  تقسیم‌بندی به 3 تابلوی مختلف را پیدا کرد. بر این اساس، شرکت‌ها بدون طی کردن فرآیند پذیرش وارد این بازار می‌شوند. در تابلوی اول، بورس‌ها و نهاد‌های خود انتظام اعم از فرابورس، بورس کالا، شرکت سپرده‌گذاری مرکزی، بورس انرژی و... در این تابلو مورد معامله قرار می‌گیرند. این در حالی است که شرکت‌های ضعیف‌ نیز می‌توانند وارد بازار پایه الف شوند. همچنین، در تابلوی ب و ج شرکت‌ها بر اساس ضریب نقدشوندگی و میزان شفافیت اطلاعاتی طبقه‌بندی می‌شوند. از همین رو، در صورتی که میزان نقدشوندگی شرکت‌ها پایین و یا اطلاعات به موقع منتشر نشوند داد و ستد ها به تابوی ج انتقال پیدا خواهند کرد. این در حالی است که انتشار به موقع اطلاعات و افزایش میزان نقدشوندگی شرکت ها می‌تواند زمینه ساز ورود شرکت به تابلوی ب در بازار پایه شود. بر اساس این گزارش، شرکت‌های موجود در تابلوی ب در 5 روز کاری هفته مورد معامله قرار می‌گیرند اما شرکت‌های تبعید شده به تابلوی ج فقط 3 روز کاری اجازه معاملات خواهند داشت.

 سازوکار تشکیل ابزار‌های نوین مالی

در فرابورس بازار ابزار‌‌های نوین مالی وجود دارد که متشکل از 3 ابزار اوراق با در آمد ثابت، صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و اوراق تسهیلات مسکن است که در واقع معامله این 3 ابزار بیانگر اتفاقات و عملکرد‌های بازار ابزار‌های نوین مالی را نشان می‌دهد. بنابراین «ETF» یا همان صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله، ابزاری است که در بازار نوین مالی فرابورس معامله می‌شود و به نوعی تحت نظارت و مدیریت این بازار قرار دارد. این در حالی است که آمار‌های منتشر شده نشان می‌دهد شرکت فرابورس ایران نخستن «ETF» را وارد بازار سرمایه کشور کرده است.  بر این اساس در سال 1392، «ETF» وارد فرابورس ایران شد که 3 صندوق در این سال مورد پذیره نویسی قرار گرفتند و در ادامه به 15 صندوق ارتقا پیدا کردند.

 عدم استقبال از صندوق زمین و ساختمان

از سویی، صندوق زمین و ساختمان نیز برای نخستین بار در سال 1393 وارد فرابورس ایران شد. این در حالی است که رکود در ساخت و ساز‌ها می‌تواند از دلایل اصلی و اساسی عدم استقبال از این صندوق‌ها مطرح شود. به هر روی، با توجه به فراهم بودن بستر‌های معاملاتی در صندوق زمین و ساختمان می‌توان در صورت رونق گرفتن بازار ساخت و ساز شاهد استقبال از این صندوق‌ها نیز بود. گفتنی است، در حال حاضر تعداد 2 صندوق زمین و ساختمان در فرابورس و یک صندوق در بورس تهران فعالیت می‌کنند.

 نگاهی به گذشته بازار اوراق با در آمد ثابت

بازار اوراق با درآمد ثابت از دیگر بازار فعال فرابورس در سال 1388 راه‌اندازی شد و طی این سال ارزش معاملات اوراق بدهی در رقمی بیش از 937 میلیارد ریال برآورد شده است. بر این اساس، در بازه زمانی مذکور اوراق منتشره توسط بورس تهران 0.4 درصد و 99.4 درصد در اختیار  فرابورس بوده است.

 جذابیت بورس بیشتر از فرابورس

بر این اساس، علی پروین مدیر تحلیل کارگزاری پارس ایده بنیان روند معاملات بازار‌های مختلف فرابورس ایران را مورد بررسی قرار داد در گفت‌و‌گو با «تعادل» عنوان کرد:  بازار فرابورس متشکل از سهام شرکت‌هایی است که در بازار عادی و پایه قرار دارند. به طور کلی این دست شرکت‌ها از ارزش معاملاتی پایینی برخوردار هستند. علاوه بر این، گزارشات شرکت‌های فعال در این بازار نسبت به شرکت‌های بورسی ضعیف‌تر ارزیابی می‌شود.  وی خاطرنشان کرد: غالبا در شرکت فرابورس ارزش معاملات اوراق مشارکت، اخزا حجم سنگینی را در بازار به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین به طور معمول معامله‌گران در محاسبات ارزش‌های ریالی بازار، بازار فرابورس را در نظر نمی‌گیرند. این کارشناس بازار سرمایه در خصوص سایر بازار‌های فعال در فرابورس نیز گفت: شرکت‌های کوچک و متوسط یا همان «SME»‌‌ها شرکت‌هایی هستند که از حجم سرمایه بسیار پایین برخوردارند و به عبارتی تعداد سهام کمتری را شامل می‌شوند. بر این اساس، فرابورس این دست از شرکت‌ها را طبقه‌بندی کرده است و مشاهده می‌شود که در حال حاضر شرکت‌های کوچک و متوسط و یا شرکت‌های دانش بنیان در این بازار مشغول فعالیت‌هستند. این در حالی است که نکته قابل توجهی در شرکت های «SME»‌‌ از لحاظ تحلیلی دیده نمی‌شود. مدیر تحلیل کارگزاری پارس ایده بنیان معتقد است، بیشتر معامله‌گران شرکت‌های بزرگ بورسی را به دلیل گزارش‌‌های مالی شفاف‌تر رصد می‌کنند این در حالی است که شرکت‌‌های ضعیف‌تر موجود در فرابورس خیلی مورد استقبال قرار نمی‌گیرند.  علی پروین تاکید کرد: با توجه به وجود حجم مبنا ، قابلیت کنترل دامنه نوسان،‌ تعداد قابل توجه سهام در بازار بورس، بسیاری از معامله‌گران قدیمی ریسک چندانی را برای فعالیت در بازار‌های فرابورس همانند بازار پایه و... را  با حجم مبنای یک قبول نمی‌کنند.  این تحلیلگر بازار سرمایه با اشاره به بازار دارایی و فکری نیز گفت: در حال حاضر این بازار فعالیت خاصی را از خود نشان نداده‌ است. این در حالی است که در گذشته با هدف ارایه ایده‌ها و قیمت‌گذاری‌ آنها چنین بازاری راه‌اندازی شد تا شرکت‌های دانش بنیان بتوانند چنین ایده‌هایی را پرورش دهند و به نوعی ارتباط بین دانشگاه و صنعت رخ دهد. وی درباره بازار اختیار معامله یا آپشن نیز تصریح کرد: این بازار بسیار مهم برای بازار سهام ارزیابی می‌شود و بسیاری از افرادی که به تازگی وارد بازار شده‌اند می‌توانند با استفاده از این بازار حداقل ریسک های خرید یا فروش خود را پایین بیاورند.  اما متاسفانه مشاهده می‌شود که حجم این دست از بازار‌ها پایین است و اغلب معامله‌گران از وجود چنین آپشنی در بازار بی‌اطلاع هستند. مدیر تحلیل کارگزاری پارس ایده بنیان در خصوص بازار تسهیلات مسکن نیز گفت: در گذشته این بازار با سفته‌بازی سنگینی مواجه بود. بنابراین، بسیاری از افراد در این بازار‌‌ (با توجه به این که بازار تسهیلات مسکن مورد نیاز افرادی است که قصد خرید مسکن دارند) اقدام به سفته‌بازی می‌کردند. در ادامه پس از تغییرات در قوانین مبنی بر ممنوع شدن چند ماهه فروش کد معاملاتی که اکنون اقدام به خرید کرده است، بسیاری از افراد سفته باز از این بازار خارج شدند. گفتنی است، حجم فعلی معاملات متناسب با درخواست‌کنندگان وام مسکن با توجه به متقاضیان واقعی خرید و ‌خروج سفته بازان از این بازار، ارزش اوراق تسهیلات مسکن واقعی ارزیابی می‌شود.

علی پروین با اشاره به بازار اوراق با درآمد ثابت نیز بیان کرد: زمانی که معاملات وارد فاز رکود و یا نزول شود و عملا شاهد رفتار خاصی از بازار نباشیم بسیاری از افراد به دلیل سهولت در نقدشوندگی می‌توانند سرمایه خود را وارد این بازار کنند و به عبارتی همانند سپرده‌های بانکی سود ثابتی را دریافت کنند.