کارزار آزمون و خطا در زمین‌های خشک
بارش‌های پاییز و زمستان امسال در استان خوزستان به حدی بود که بررسی‌های مسوولان محیط‌زیست این استان حکایت از آن دارد که تا تابستان سال آینده کانون‌های ریزگرد داخلی فعال نمی‌شوند، اما میزان بالای بارش‌ها هم سبب نمی‌شود موضوع ریزگردها از صدر اخبار این استان حذف شود، چرا که نزدیک به یک دهه است که خوزستان در مقطع مشخصی از سال زیر بار گرد و غبار پنهان می‌شود و خاک و ریزگرد تمام جلگه را قلمرو خود می‌کند. خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها و تامین نشدن حقابه رودها هم مزید بر علت شده تا کانون‌های گرد و غبار هر روز وسیع‌تر و به حجم ریزگردها اضافه شود.
گرچه تامین حقابه، راه‌حل اصلی برای مقابله با حرکت ریزگردهاست، اما باز هم مالچ‌پاشی با همه هشدارهای کارشناسان محیط‌زیست درباره آثار مخربی که بر طبیعت دارد، به میدان آمده است؛ شیوه‌ای قدیمی که از سال 47 برای مقابله با گرد و غبار و حرکت شن‌های روان رایج شد و در سال‌های اخیر هم پس از مصوب شدن طرح مقابله با ریزگردها از طریق کشت نهال، مالچ‌پاشی، تامین حقابه و... عملیات اجرایی آن از زمستان سال 95 و بهار 96 آغاز شد و همان زمان 10 هزار هکتار از شنزارهای غرب خوزستان زیر سیاهی مالچ نفتی رفت اما هشدارهای فعالان محیط‌زیست در حالی است که مسوولان معتقدند مالچ‌پاشی آسیبی به طبیعت وارد نمی‌کند و با همین رویکرد از چندی پیش مالچ راه خود را به طبیعت خوزستان باز کرد. این در حالی است که سال گذشته احمد مطیعی، مدیرکل وقت منابع طبیعی خوزستان اعلام کرد: »در خوزستان به هیچ‌وجه مالچ‌پاشی نمی‌کنیم چون این کار برای شن زار باید انجام شود ولی ما برای بیابان‌های منشأ گرد و غبار کار انجام می‌دهیم.»
مالچ، راه‌حل کوتاه‌مدت
میان دیدگاه کارشناسان محیط‌زیست و مسوولان بر سر آسیب‌های مالچ نفتی برای طبیعت اختلاف نظر وجود دارد. مسئئولان معتقدند مالچ نفتی آسیبی به طبیعت به خصوص پوشش گیاهی وارد نمی‌کند در حالی که فعالان محیط‌زیست نظر دیگری دارند. آنها معتقدند آسیب‌های مالچ برای محیط‌زیست به اندازه‌ای است که جانوران و پستانداران کوچک نخستین قربانیان مالچ‌پاشی در شنزارهای خوزستان هستند. محمد رضایی، فعال محیط‌زیست درباره این موضوع به تعادل گفت: مالچ‌پاشی شاید در کوتاه‌مدت بتواند گرد و خاک‌های موسمی را بخواباند اما پس از مدتی به آفتی بزرگ برای کشور تبدیل می‌شود و از نظر محیط زیستی، اقتصادی و گردشگری تاثیر مخرب و جبران‌ناپذیری دارد. برای تهیه مالچ نفتی ابتدا باید نفت به قیر تبدیل شود. بعد قیر شل شود و سرانجام، در کارخانه، مالچ نفتی با استفاده از 48 درصد قیر، 50 درصد آب و 2 درصد ماده ممزوج‌کننده (یا آنیون یا کاتیون یا رس) تهیه شود تا قابلیت پاشیده شدن را پیدا کند.
او افزود: از مضرات اقتصادی مالچ‌پاشی هم نباید غافل شد. تبدیل کردن نفت به قیر در یک فرایند هزینه‌بر، شل کردن قیر برای تبدیل شدن به مالچ در کارخانه‌هایی با هزینه بالا، تهیه ماشین‌های مالچ‌پاشی و استفاده از آنها در 2 ماه از سال و دوام کوتاه‌مدت آن سبب می‌شود که هزینه‌های اضافی به اقتصاد تحمیل شود. بنا بر اظهارات کارشناسان، گازی که از مالچ نفتی بلند می‌شود و با وزش باد به هر سو می‌رود، بوی نفت سوخته دارد و استشمام آن سرطان‌زاست. همچنین رنگ سیاه مالچ نفتی ضریب حرارتی زمین را بالا می‌برد و باد گرم ایجاد می‌کند که همین عامل در درازمدت رطوبت خاک را از بین می‌برد.
این فعال محیط‌زیست بیان کرد: کوچ حشرات، پرندگان، خزندگان و سایر حیوانات از منطقه هم ازجمله نتایج اثبات شده پاشیدن مالچ نفتی است. همچنین چون مالچ غیرقابل نفوذ است، آب باران امکان نفوذ به خاک را ندارد و همین سبب می‌شود که خاک حداقل در یک دوره 3 ساله خشک بماند که این موضوع وضعیت کانون‌های بحرانی را تشدید می‌کند. بهترین راه، تامین حقابه این اراضی است. شاید در نگاه اول خیلی‌ها معتقد باشند که سیلابها مخرب هستند اما اگر سازمان آب و برق این سیلابها را به سمت شنزارها هدایت کند، به مالچ‌پاشی نیازی نخواهد بود.
50 سال مالچ‌پاشی هیچ خسارتی را نشان نداد
اظهارات این کارشناس محیط‌زیست در حالی است که مسوولان استان خوزستان نظر متفاوتی نسبت به مالچ‌پاشی و تاثیر آن در طبیعت دارند. عبدالرضا دانایی، معاون منابع طبیعی خوزستان درباره این موضوع بیان کرد: از ابتدا تابه‌حال ۱۲۷ هکتار مالچ‌پاشی در خوزستان انجام و امسال هم ۱۱ هزار هکتار مالچ‌پاشی توأم با نهال‌کاری در حال اجرا است. اگر مالچ آسیبی داشت اصلاً درخت رشد نمی‌کرد.
وی با اشاره به اینکه مالچ‌پاشی روی تپه‌هایی که دیگر راهی برای تثبیت فوری آنها نیست انجام می‌شود، می‌گوید: با مالچ می‌توانیم روستا، جاده، باغ، مزرعه و منابع آب را حفظ کنیم و چون بارندگی هم طی این روزها مناسب بوده ما هم بعد از اولین‌بارندگی مالچ‌پاشی را شروع و حدود ۲۰ روز بعد هم نهال‌کاری را انجام می‌دهیم چراکه بعد از اولین‌بارندگی رطوبت خوبی ایجاد می‌شود. همچنین مالچ‌پاشی توأم با نهال‌کاری است، اضافه می‌کند: با اجرای پروژه مالچ‌پاشی بخش زیادی از کانون‌های فرسایش بادی (بیشتر در نقاط مسکونی، جاده‌ها، باغات و زمین‌های زراعی) که تحت ماسه‌های روان هستند را تثبیت کردیم. در این ۵۰ سال کار هم هیچ موردی که مبین آثار سوء برای منابع آبی، خاکی، گیاهی و جانوری باشد را مشاهده نکرده‌ایم.
از طرف دیگر مدیرکل منابع طبیعی خوزستان هم مالچ را مخرب ندانسته و بیان کرد: تجربه 5 دهه مالچ‌پاشی در استان خوزستان بیانگر این واقعیت است که استفاده از مالچ نفتی یکی از شیوه‌های موفق و کارآمد برای تثبیت شنزارها و مقابله با کانون‌های گردوغبار است.
علیرضا جمشیدیان گفت: شنزارهای متحرک و فعال در استان که تاسیسات اقتصادی، راه‌های مواصلاتی، شهرها و روستاها و اراضی کشاورزی را مورد هجوم قرار می‌دهند و خسارات هنگفتی به آنها وارد می‌کنند، با اجرای برنامه‌های مالچ‌پاشی به عرصه‌های جنگلی و سرسبز و تثبیت‌شده تبدیل شده‌اند. گواه آن عرصه‌های جنگلی و سرسبز در منطقه الباجی، ام‌الدبس دشت آزادگان، امیدیه و نقاط دیگر است که علاوه بر کنترل شنزارها، فضای مناسبی برای گذران اوقات فراغت شهروندان فراهم کرده است.
از طرف دیگر باید بر این نکته تاکید کرد که اجرای پروژه‌های مالچ‌پاشی خارج از محدوده مناطق حفاظت‌شده محیط زیست و با رعایت حریم آنها صورت می‌گیرد. همچنین نهایت دقت و نظارت در انجام این کار در مناطق بدون پوشش گیاهی و بحرانی صورت می‌گیرد.
