کاروانسرایی که زندان بازرگان و عسکر اولادی بود

برخلاف بیشتر کاروانسراهای ایران که از آهن و چوب یا کاهگل ساخته شده، «دژ» برازجان تنها کاروانسرای ایران است که از سنگ و ساروج ساخته شده؛ این بنا آنقدر باشکوه و محکم ساخته شده که هر بیننده‌ای را میخکوب و مجذوب خود می‌کند. آنقدر حیرت‌انگیز است که یک روزنامه‌نگار انگلیسی به نام لرد کرزن در ارتباط با دژ برازجان گفته، “من تمام ایران را گشتم و هیچ بنایی به محکمی و زیبایی کاروانسرای مشیرالملک ندیده‌ام. “  یا در فارسنامه ناصری آمده است که “نزدیک به چهل هزار تومان رواج به خرج او رفته است و مانندش در بسیاری عمارت و استحکام بنیان کاروانسرایی در فارس نباشد. “ کاروانسرای مشیرالملک در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور میرزا ابولحسن خان مشیرالملک، طی 7 سال با هزینه‌ای معادل 40 هزار تومان ساخته شد. معمار این بنا “حاج محمد رحیم شیرازی “، این کاروانسرا یا به قول برازجانی‌ها “دژ “ را به طرز ماهرانه‌ای به سبک معماری زندیه ساخته است. جالب اینجاست که صاحب این قلعه شگردی متفاوت برای محافظت از این کاروانسرا داشته است؛ به گفته یونس یزدان خواه، معاون حراست میراث فرهنگی شهرستان دشتستان و راهنمای این اثر باستانی، در این قلعه سوراخ‌های چهارگوشی روی دیوار موسوم به لانه کبوترها قرار گرفته که اگر دزدها حمله می‌کردند یا آتش سوزی می‌شده، کبوترها به پرواز درآمده و نگهبان‌ها و مسافران را خبردار می‌کرده‌اند. “ در ضلع غربی کاروانسرا، یک در بسیار بزرگ چوبی قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسراست. در همین ضلع نیز طبقه دوم کاروانسرا قرار گرفته که به “شاه‌نشین “ معروف است و در جلوی شاه‌نشین یک ایوان نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد. این بنا مانند همه کاروانسراها دارای 4 برج مرتفع است؛ مساحت کل بنا 7000 متر مربع و زیربنای آن حدود 4200 متر مربع است. کاروانسرای مشیرالملک برازجان مجموعاً 68 باب اتاق و حجره دارد که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره‌های بعدی، تعداد اتاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند. جالب‌تر آنکه این مکان تنها کاروانسرایی برای استراحت مسافران در راه تجارتی شیراز به بوشهر نبوده بلکه از زمانی که قشون نظامی از سال 1293 شمسی به برازجان وارد شد، این کاروانسرا به محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شده و در سال 1335 طی تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفته و به زندان تبدیل شده و به همین دلیل به دژ برازجان معروف شده است. پس از تبدیل کاروانسرا به زندان، یک درآهنی نصب شد و در طبقه بالا برجک‌ها، دیوارهای اضافی و پنجره‌های آهنی نصب شد و محوطه کاروانسرا به چهار قسمت تبدیل شد. کاروانسرای مشیرالملک تا سال 1353 زندان سیاسی کشور بوده و پس از آن تبدیل به زندان عمومی می‌شود. این زندان یک زندان معمولی نبوده بلکه انسان‌های مشهور و قهرمانی را نیز به خود دیده از جمله “صفر قهرمانی “ دومین زندانی سیاسی دنیا بعد از نلسون ماندلا “ از 32 سال مدت زندانی‌اش 10 سال آن را در دژ برازجان گذرانده است. “شهید مهدی عراقی “، “حبیب‌الله عسکراولادی “ و “مهندس بازرگان “ نیز در این کاروانسرا زندانی بوده‌اند. کاروانسرای مشیرالملک در ضلع شرقی میدان مرکزی شهر برازجان قرار دارد و متعلق به دوره قاجاریه است، که در سال 1243 میرزا ابولحسن خان مشیرالملک دستور به ساخت آن داده و پس از 7 سال و در سال 1250 شمسی با هزینه‌‌ای معادل 40 هزار تومان ساخته شده است. حمید سعادت، رییس میراث فرهنگی شهرستان دشتستان به ایسنا گفته، کاروانسرای مشیرالملک جزو آثار تاریخی ارزشمند استان بوشهر و جنوب کشور است که در شهر برازجان قرار دارد.

او ادامه داد: راهنمای گردشگری در این کاروانسرا مستقر است که اطلاعات کاملی در خصوص تاریخچه و پیشینه این اثر باستانی در اختیار علاقه‌مندان و بازدیدکنندگان از این بنا قرار می‌دهد و بازدید از این بنا و موزه آثار باستانی مستقر در کاروانسرا آزاد است. سعادت با بیان اینکه در ایام نوروز آماده پذیرش بازدیدکنندگان از سراسر کشور هستیم، تاکید کرد: در ایام تعطیلات نوروز سعی می‌کنیم با همکاری شهرداری، شرایط بازدید آثار باستانی از جمله دژ برازجان را برای مسافران نوروزی فراهم کنیم و اتوبوس‌هایی به شکل رایگان برای بازدید از ابنیه تاریخی این شهر در اختیار مسافران قرار بگیرد. وی بیان کرد: همچنین در تلاشیم رایزنی‌ کنیم تا جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های صنایع دستی مرتبط در این بنا برگزار شود.

کاروانسرای مشیرالملک در سال 1377 و با پیگیری‌های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن، تخلیه و مرمت‌های لازم در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی صورت گرفت. کاروانسرای مشیرالملک در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.