دلاریزه کردن و جنبش جهانی ضد آن
مهدی رضایی|
عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی|
مفهوم دلاریزه کردن (دلاری کردن) به وضعیتی اشاره دارد که یک پول خارجی علاوه بر پول داخلی به عنوان وسیله مبادله (پول) به کار رود که به این وضعیت، گاهی اوقات جانشینی پول نیز گفته می‌شود. دلاریزه کردن معمولاً در کشورهای درحال‌توسعه‌ای که دولت مرکزی ضعیفی دارند یا محیط اقتصادی آنها بی‌ثبات است به کار می‌رود. برای مثال، کشوری که تورم زیاد و غیرقابل‌کنترلی دارد ممکن است آن کشور یا شهروندان آن کشور برای معاملات روزمره خود از پولی استفاده کنند که بر اساس شواهد تاریخی از ثبات برخوردار بوده است (نظیر دلار امریکا)؛ زیرا تورم باعث می‌شود که بطور پیوسته، قدرت خرید شهروندان آن کشور کاهش یابد. همیشه نمی‌توان گفت که دلاریزه کردن فقط برای دلار اتفاق می‌افتد؛ مثلاً استفاده کشورهای غیر عضو اتحادیه یورو از یورو به‌جای پول ملی، نوعی دلاریزه کردن است. تسلط دلار در اقتصاد جهانی، منافع بی‌شماری برای امریکا در پی داشته، ولی درعین‌حال، هزینه‌های زیادی را نیز برای سایر کشورهای جهان در برداشته است. وجه عجیب این منفعت برای امریکا این است که حفظ این موقعیت بدون کسری تجاری و سایر کسری‌ها نظیر کسری بودجه میسر نیست. این کسری‌ها درنهایت منجر به خلق پول بیشتر در امریکا شده و چون دلار امریکا ارز رایج جهانی است، به هر صورت خلق اعتبار اجتناب‌ناپذیر است و این کشور به‌اجبار می‌باید این خلق اعتبار را انجام داده و برای حفظ موقعیت خود، به این کار مستمرا ادامه دهد. درنهایت این کسری‌ها یا باید «نکول» شوند یا تورم بسیار بالایی را برای امریکا به همراه داشته باشند یا اینکه هر دو این اتفاق باهم رخ دهند؛ اما نهایتا تدبیری که کشوری نظیر امریکا در پی می‌گیرد، صادرات بدهی خود به سایر کشورها است؛ یعنی واردات محصولات از جهان در قبال دادن پول ملی خود که ارز رایج جهانی است.
جریان پولی (دلار امریکا) که توسط امریکا خلق و برای تأمین مالی واردات خود به سایر کشورها انتقال می‌یابد، در نهایت و به صورتی باید به این کشور برگردد؛ زیرا این پول دارای ارزش است و سایر کشورها می‌تواند از این پول برای واردات و خرید کالاها و خدمات از امریکا استفاده کنند. با فرض وجود عدم تراز تجاری، یعنی عدم وجود مازاد یا کسری تجاری در امریکا، این کشور به‌اجبار باید بدهی خود را پولی (Monetize) کند؛ یعنی با افزایش ارزش پول خود و افزایش قیمت دلار در برابر سایر اسعار، این تراز تجاری و نیز سایر کسری‌ها را برطرف یا اینکه بدهی خود را نکول کند. امریکا به وسیله سیاست‌هایی چون تغییر ارزش پول خود (دلار) مدام این کسری‌ها را اصلاح می‌کند تا از وضعیت برتری بلامنازع خود در زمینه پول رایج جهانی بهره‌مند شود. همچنین امریکا با توجه به تسلط جهانی دلار و نیز مدیریت ابزارهای تسهیل نقل‌وانتقال مالی نظیر پیام‌رسان مالی موسوم به سوئیفت، بارها درصدد برآمده است تا با تحت‌فشار قرار دادن سایر کشورها از طریق سیاست‌های تجاری مرسوم یا تحریم‌های اقتصادی به مقاصد اقتصادی- سیاسی خود برسد. این مهم باعث شده تا از سال 2008 و در پی بحران اقتصاد جهانی که منشأ آن بحران در اقتصاد امریکا بود، برخی از کشورها به فکر کاهش یا حتی حذف کامل هژمونی دلار در جهان بیفتاند. برای نمونه، در ماه‌های انتهایی سال 2018، چین نیز به عنوان یکی از اعضای فعال کمپین ضد دلار، قراردادهایی را در ارتباط با مبادلات ارزهای ملی با کانادا و قطر امضا کرد و به همین دلیل، کانادا به اولین مرکز «یوآن» چین در امریکای شمالی تبدیل شد. ضمن اینکه تجارت بین این دو کشور نیز دو برابر یا حتی سه برابر خواهد شد. سوآپ ارزی 200 میلیارد یوآنی (حدود 30 میلیارد دلار امریکا) بین این دو کشور نه‌تنها فقط در تجارت، بلکه در سرمایه‌گذاری نیز مورد استفاده قرار خواهد گرفت. توافقنامه چین با قطر راجع به سوآپ مستقیم ارزی بین دو کشور، معادل 7/5 میلیارد دلار است. همچنین کشور چین در حال آماده‌سازی یک قرارداد آتی نفت خام برحسب «یوآن چین» است که قابل‌تبدیل به طلا نیز هست. ازآنجایی‌که چین بزرگ‌ترین واردکننده نفت در جهان است، این حرکت می‌تواند ضربه بزرگی به نفوذ جهانی دلار امریکا داشته باشد. ترکیه نیز در سال 2018، به دلایل اقتصادی و سیاسی تصمیم به کنار گذاشتن دلار گرفت. از جمله این دلایل، تعرفه‌های سنگین واردات امریکا در مورد فولاد و آلومینیوم که در مارس 2018 اعلام شد و اعمال تعرفه‌های دوگانه علیه ترکیه در اوایل ماه اوت همان سال بود. به علت سیاست‌های تجاری امریکا علیه ترکیه در سال 2018 که بیشتر ریشه در مسائل سیاسی داشت، پول ملی ترکیه 40 درصد از ارزش خود را در برابر دلار امریکا از دست داد. در عین‌حال، تنش‌ها بین آنکارا و واشنگتن در مورد سیاست امریکا در سوریه همچنان ادامه دارد؛ علاوه بر این، مساله کودتای نافرجام منسوب به فتح‌الله گولن علیه رجب طیب اردوغان و نیز بازداشت یک کشیش امریکایی توسط ترکیه را باید به عوامل اثر‌گذار بر تصمیم ترکیه اضافه کرد. ترکیه در دوم سپتامبر سال 2018 اعلام کرد که تجارت بدون دلار را با کشورهای دیگر دنبال خواهد کرد و تأکید کرد که «انحصار دلار» باید پایان یابد. در 7 سپتامبر همان سال، روسای جمهور روسیه، ترکیه و ایران در مورد احتمال جایگزینی دلار امریکا با ارزهای ملی در معاملات تجاری در طول اجلاس سران خود در تهران بحث و گفت‌وگو کردند.
در همین راستا، ایران نیز سعی دارد تا پول امریکا را کنار گذاشته و تمام پرداخت‌های بین‌المللی خود را به یورو انجام دهد. ایران برای حذف دلار در تجارت خود، سعی دارد تا قراردادهای سوآپ ارزی را با چند کشور هدف امضا کند. از آنجا که چین و ترکیه نگرش مثبتی به دلار امریکا ندارند و در ضمن این دو کشور از شرکای مهم ایران محسوب می‌شوند و به‌اضافه آنکه چین از شرکای مهم بسیاری از کشورهای دنیا نیز هست، ایران می‌تواند از طریق این کشورها، تحریم‌های امریکا را کنار بگذارد. برای این کار، تحکیم پیمان پولی با این کشورها، ایران را قادر می‌سازد تا از معضل هژمونی دلار امریکا که ابزار اصلی اعمال تحریم‌های امریکا علیه کشور ایران است، خلاصی یابد.
