سردرگمی در راه‌اندازی بورس ارز
گروه بورس|
در سال‌های گذشته نوعی سردرگمی در میان مسوولان برای اتخاذ تصمیمی مشخص در زمینه بازار ارز وجود داشته است، به‌طوری که طی تنها دو سال گذشته بستر نهادی راه‌اندازی یک تشکیلات ارزی در کشور سه بار تغییر کرده است، ابتدا در سال 93 این بسترنهادی قرار بود با این استدلال که ارز نوعی کالا محسوب می‌شود، این بازار باید در بورس کالا تشکیل شود. سپس از سال گذشته گفته شد که ارز باید به شکل اوراق ارزی صادراتی در مجموعه بورس تهران معامله شود و در نهایت بحث‌هایی هم در زمینه ایجاد بورس ارزی در فرابورس کشور شنیده شد، اما در نهایت قرار بر این شد که بازاری متشکل ارزی به‌طور مستقل شکل بگیرد. پرسش مهم در این خصوص این است که تفاوت این بازارها برای حال و روز ارز چه خواهد بود؛ پرسشی که پاسخ به آن نیازمند تعریف و ماهیت بازار متشکل ارزی و اهداف و الزامات نهادی آن است.
از بورس ارز تا بازار متشکل
به گزارش «تعادل» بحث‌های مربوط به راه‌اندازی بورس ارز از حدود 4 سال پیش در میان مسوولان و کارشناسان این حوزه مطرح شد. به‌طور دقیق‌تر قوت‌گیری این موضوع به دوران ریاست صالح‌آبادی برمی‌گردد، زمانی که گفته می‌شد در بورس کالا زیرساخت‌های لازم برای راه‌اندازی بورس ارز را به‌طور کامل فراهم آورده است، بر مبنای این اعتقاد که ارز نوعی کالا محسوب می‌شود و معاملات در شکل‌های مختلف مشتقه و آتی باید در این نهاد برقرار شود. با اینکه در آن زمان اعلام می‌شد که معاملات ارزی در بورس کالا به زودی پذیرش و صورت خواهد گرفت، اما باز با این وعده بسیار نزدیک، کسی در بازار بورس معاملات ارزی به چشم ندید.
بعد از این اتفاقات، سال گذشته چرخش تصمیمات بازار ارز متشکل، روی بورس تهران قرار گرفت، بدین معنی که قرار بر این شد بازار مزبور مشخصا در بورس تهران و به صورت اوراق صادراتی راه‌اندازی شود، اما با این حال این بازار هیچ‌وقت راه نیفتاد و با اینکه وعده‌های زیادی در این راستا از سوی مسوولان مربوطه داده می‌شد و موعد آن را به تک‌نرخی شدن ارز و امثالهم محول شد، اما باز با فرارسیدن این شرایط بازار بورس ارز، راه‌اندازی نشد.
در نهایت اینکه سال گذشته برخی مسوولان به صرافت افتادند که بازار ارزی را در فرابورس راه‌اندازی کنند، تصمیمی که هیچ‌وقت به اندازه‌ای مهم نشد که به مساله‌ای سیاستی در سطوح بالای مدیریتی کشور تبدیل شود. اما در اواخر سال گذشته بود که رییس کل بانک مرکزی از شکل‌گیری بازار متشکل ارزی خبر داد. هرچند قرار بود این بازار تا پایان سال گذشته راه‌اندازی شود، اما به دلایلی نامعلوم ایجاد بازار متشکل به سال 98 افتاد و در فروردین امسال بانک مرکزی تمام تمرکز خود را برای راه‌اندازی هرچه سریع‌تر آن به عمل آورد. در نتیجه اینکه عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی ۱۸ فروردین از انتخاب اعضای هیات‌مدیره بازار متشکل ارزی و آماده‌سازی کار‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری آن خبر داد. در حال حاضر اولین جلسه هیات‌مدیره این نهاد تازه تاسیس، تشکیل و مدیرعامل بازار متشکل ارزی هم انتخاب شده است. در این جلسه با تصمیم هیات‌مدیره مقرر شد کلیه صرافی‌های مجاز و بانک‌های عامل از درگاهی که متعاقبا اعلام می‌شود، نسبت به اخذ کد کارگزاری بازار متشکل ارزی اقدام کنند.از آنجایی که بورس خود نوعی بازار متشکل محسوب می‌شود، بازار متشکل ارزی هم می‌تواند نوعی بازار بورس به حساب آید، هرچند که تفاوت‌هایی هم بین این دو وجود دارد.
این بازار با مشارکت بانک‌ها و صرافی‌های مجاز و تحت نظارت و بازارگردانی بانک مرکزی با تمرکز بر معاملات نقدی راه‌اندازی خواهد شد و صادرکنندگان هم می‌توانند در چارچوب مقررات اعلامی، بخشی از ارز صادراتی خود را در این بازار عرضه کنند.
بر این اساس، بازار متشکل ارزی مدنظر بانک مرکزی نمی‌تواند بورس ارز باشد بلکه بازار شفاف و برخطی است که کارگزاران مجاز بازار ارز (اعم از بانک‌ها و صرافی‌های دارای مجوز) که اینک در سامانه نیما فعالیت می‌کنند و مسوولیت تعیین نرخ توافقی فروشنده و خریدار ارز را بر عهده دارند، می‌توانند در آن به انجام معاملات نقد و حواله ارزی بپردازند.
بر اساس «مقررات مربوط به بازار متشکل معاملات ارزی» که به تصویب شورای پول و اعتبار رسیده است، بازار متشکل معاملات ارزی، برای ساماندهی و توسعه بازار شفاف، منصفانه و کارا تشکیل شده تا ارزها در آن به‌صورت نقد مطابق مقررات این مصوبه و سایر مقررات مرتبط با آن در بستر الکترونیکی مورد معامله قرار گیرند.
در مصوبه شورای پول و اعتبار آمده است که در بازار متشکل ارزی، ارزها به‌صورت نقد معامله می‌شوند و با توجه به اینکه کارگزاران مجاز بازار ارز (اعم از بانک‌ها و صرافی‌های مجوز دار) بازیگران این بازار هستند، می‌توان انتظار داشت معاملات انجام شده در بازار متشکل ارز بر همان سبک و سیاق معاملات جاری بازار باشد که بر اساس نرخ کشف‌شده در سنا و با اخذ کارمزد انجام می‌شود با این تفاوت که در بازار متشکل جدید، نرخ ارز نیز تحت نظارت بانک مرکزی کشف می‌شود.
این مساله می‌تواند به واقعیت و شفافیت نرخ ارز کمک کند چراکه کل عرضه و تقاضای بازار ارز در یک پلتفرم جمع می‌شود و نرخ کشف‌شده از طریق معاملات این بازار، بیش از نرخ کشف‌شده در سامانه سنا واقعیت دارد.
دستاورد دیگری که راه‌اندازی بازار متشکل معاملات ارزی می‌تواند داشته باشد، زمینه‌سازی برای کاهش تعداد نرخ‌هایی است که اینک برای ارز وجود دارد. به عبارت دیگر، با ایجاد این بازار، قیمتی در معاملات توافقی کشف می‌شود که عمیق‌تر و با اعتبارتر از نرخ‌های صرافی، سنا، بانکی، غیررسمی و … است و احتمالا جایگزین همه آنها خواهد شد.
در این وضعیت بانک مرکزی می‌تواند جدای از ارز ترجیحی بر مبنای دلار ۴۲۰۰ تومانی که بنا به ضرورت دوران تحریم برای واردات کالاهای اساسی اختصاص می‌یابد، بقیه ارز موجود در اقتصاد ایران را با نرخ بازار متشکل قیمت‌گذاری و مدیریت کند.
معایب و مزایای بورس ارز
کارشناسان معتقدند که در شرایط کنونی که تقاضای مهار نشده فعالان بازار در کنار تلاش‌های واسطه‌های در بازار غیرمتشکل و غیررسمی ارز به نحو وسیعی موجب افزایش نرخ و نوسان شدید قیمت ارز شده است؛ ضرورت طراحی ساختاری جدید و موثر برای کشف قیمت واقعی و در کنار آن دستیابی به مبنایی برای تخصیص منابع ارزی به متقاضیان اصلی ضروری است. یکی از ساختارهای پیشنهادی در این زمینه بورس ارز است. بورس‌ها به عنوان نماد بازار رقابت کامل تلقی می‌شوند و می‌توانند نوید بخش بازاری شفاف و به دور از رانت خواری باشند.نوسانات نرخ ارز و لزوم ایجاد ابزاری مناسب برای پوشش خطرپذیری ناشی از این نوسانات در ایران موضوعی انکارناپذیر است و طی ماه‌های اخیر از زبان بسیاری از فعالان اقتصادی اعم از خصوصی و دولتی مطرح شده است. شواهد تاریخی نیز نشان می‌دهند که نرخ ارز در بازار غیررسمی، اقتصاد ایران را به‌طور قابل ملاحظه‌ای متاثر می‌کند و نوسان و کاهش ارزش پول ملی در بازار غیررسمی آثار نامطلوبی بر متغیرهای کلان اقتصادی دارد. راه‌اندازی بورس ارز از طرفی تقاضا برای ارز کاغذی را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد و از سوی دیگر به دلیل شرایط تحریم می‌تواند به افزایش بیش از پیش نرخ ارز دامن بزند.
به گفته کارشناسان طرح راه‌اندازی بورس ارز هرچند دارای مزایای فراوانی است، اما برخی ملاحظات مربوط به این شرایط موجب شده اجرای این طرح در زمان کنونی به صلاح نباشد. ضمن اینکه تاسیس بورس ارز، اقتضائات و الزاماتی دارد که تنها در سایه رعایت این الزامات، اهداف بورس محقق می‌شوند.لازمه راه‌اندازی بورس ارز به معنای واقعی در کشور، وجود رژیم ارزی شناور (به معنای واقعی) است. زیرا در بورس می‌بایست نیروهای عرضه و تقاضا قیمت ارز را تعیین کنند و به همین دلیل ممکن است قیمت نوسان داشته باشد.
کارشناسان معتقدند هر چند ضرورت تغییر رژیم ارزی به شناور مدیریت شده احساس می‌شود اما در سیستم نرخ ارز شناور مدیریت شده، بانک‌های مرکزی کشورها می‌کوشند نرخ ارز را مدیریت کنند؛ لذا عواملی که بتوانند روی این نرخ اثرگذار باشند باید توسط بانک مرکزی رصد و در صورت نیاز مدیریت شوند. مطالعه بورس‌های مختلف دنیا نیز تایید‌کننده این مطلب است که بانک‌های مرکزی به عنوان نهادی که وظیفه نظارت بر بازار معاملات آتی ارز را دارند نقشی فعال ایفا می‌کنند.
به گفته آنها اصلی‌ترین دغدغه بخش خصوصی درباره بورس ارز، چگونگی مدیریت دولت بر نهادی با سازوکارهای اقتصاد غیردولتی است. راز موفقیت بورس ارز را باید در نقش آفرینی همه فعالان مرتبط در چارچوب رقابتی جست‌وجو کرد. در غیر این صورت شاهد دو یا چند نرخی شدن ارز خواهیم بود.
گفته می‌شود که بورس‌ها محل مبادله آزادانه کالاها و دارایی‌های مختلفند، لذا نمی‌توان افراد را از ورود به آنها منع کرد. در نتیجه نباید انجام معاملات ارز تنها به صادرکننده و واردکننده محدود شود. همان‌طور که قبلا نیز بدان اشاره شد سفته بازی مشخصه ذاتی بازار ابزارهای مالی است و بدون آنها بسیاری از فرایندهای بورس‌ها به نتیجه مطلوب نمی‌رسند.
