متهمان بازار کاغذ

تعادل|

آشفتگی در بازار کاغذ ادامه دارد؛ افزایش قیمت کاغذ به واسطه رشد قیمت ارز، بازار آشفته‌ای طی یک‌سال گذشته برای صنعت نشر و کتاب رقم زده است. این در حالی است که روند قیمت‌ها در سال جاری با آهنگ رشد مجدد نرخ ارز، مسیری صعودی در پیش گرفته است. بطوریکه شنیده‌ها از بازار کاغذ حاکی از افزایش بیش از ۲۰ درصدی قیمت این کالا در روزهای اخیر است. تلاطمات این بازار در سال جاری تا حدی رسید که مقام معظم رهبری مستقیما وزرای «صنعت، معدن و تجارت» و «فرهنگ و ارشاد اسلامی» را مکلف کردند تا هرچه سریع‌تر مساله کاغذ را حل کنند. اما نکته حائز اهمیت اینجاست با توجه به اینکه سال گذشته کاغذ در گروه کالاهای اساسی دسته‌بندی شد، اما ناهماهنگی میان این دو وزارتخانه که یکی عهده‌دار ثبت سفارش واردات کالا بود و دیگری مسوولیت توزیع و عرضه کاغذ را برعهده داشت، باعث افزایش نابسامانی بازار کاغذ شد و شاهد نقض در توزیع و ورود افراد (رانت طلب) به واردات کاغذ بودیم. از منظر فعالان بازار صنعت نشر و کتاب، اتفاقی که از سال گذشته با تعیین تکلیف در خصوص نرخ ارز و تخصیص ارز دولتی افتاد جز « فساد و رانت‌خواری در حوزه کتاب»، «محروم شدن ناشران واقعی»، «ثبت آمارهای دروغین از تولید و فروش کتاب» و «واردات کاغذ از محلی غیر از تجار واقعی» نتیجه‌ای دیگر نداشت. اما راهکار چیست؟ رییس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران، تخصیص منابع متعادل و نه صرفا ارز 4200 تومانی برای واردات را از مهم‌ترین راهکارهای کوتاه‌مدت ساماندهی بازار کاغذ عنوان می‌کند و بر این باور است که حل این بحران در میان‌مدت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و در نظر گرفتن منابع و امکاناتی برای تولید داخل و تولیدکنندگان است که تأمین‌کننده نیاز مصرفی کشور باشد.

   آغاز ماجرا

افزایش مجدد قیمت کاغذ در سال جاری به آشفتگی در بازار صنعت نشر و کتاب دامن زده است. فروردین 97 با اجرای سیاست ارز 4200 تومانی، کاغذ نیز جزو کالاهای اساسی دسته‌بندی شد که به آنها ارز دولتی تعلق می‌گرفت؛ اما مشکلات داخلی در نحوه تخصیص ارز و به تعبیر ناشران، فساد و رانت در واردات کاغذ کار را به‌جایی رساند، که هم‌اکنون بازار کاغذ با کلمه «بحران» توصیف می‌شود. اما رشد قیمت کاغذ همچون دیگر بازارها به‌واسطه رشد قیمت دلار از پاییز سال 96 آغاز شد. با وجود اینکه در همان سال با ترخیص یک محموله کاغذ از گمرک این بحران تا حدی کنترل شده بود، اما افزایش نرخ ارز بار دیگر این صنعت را با مشکلاتی مواجه کرد؛ تا جایی که در پی حل‌نشدن این بحران و افزایش بی‌رویه قیمت کاغذ، در همان سال صنف ناشران با همفکری تشکل‌های نشر در نامه‌ای از مسوولان دولتی خواستار پیگیری جدی برای حل معضل کمبود و گرانی کاغذ شدند و از دولت برای اهتمام در تولید ملی کاغذ و داخلی‌شدن آن مطالبه کردند. ناشران در این نامه تنها راه‌حل‌ بحران کاغذ را خودکفایی در تولید این محصول اساسی دانسته و عمل به فرمایش‌های مقام معظم رهبری را در این خصوص به هیات دولت یادآوری کردند.

   تکلیف دو وزیر

اما با شدت گرفتن بحران کاغذ، مقام معظم رهبری بار دیگر دولت را موظف به حل این مشکل کرده‌اند. ایشان در چند روز گذشته و در جریان بازدید از نمایشگاه کتاب تهران، مستقیما دو وزیر «صنعت، معدن و تجارت» و «فرهنگ و ارشاد اسلامی» را مکلف کردند تا هرچه سریع‌تر مساله کاغذ را حل کنند. تذکرات مقام معظم رهبری، در حالی است که ناهماهنگی‌هایی میان وزارت صنعت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود دارد. بطوریکه تصمیم‌گیری در خصوص ثبت سفارش واردات کالا به عهده وزارت صنعت است و تصمیم‌گیری در خصوص شیوه توزیع و عرضه کاغذ در بازار از مسوولیت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است؛ که این مساله باعث بروز اختلافاتی میان این دو وزارتخانه شده و در نابسامانی بازار کاغذ تأثیر داشته است.

در همین رابطه، وزیر صنعت، معدن و تجارت در نشست با وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در نمایشگاه کتاب تهران که بعد از بازدید مقام معظم رهبری از نمایشگاه انجام شد، از برخورد قانونی با افرادی خبر داد که با وجود خرید کالا با ارز 4200 تومانی، آن را احتکار یا خارج از شبکه توزیع، پخش می‌کنند. رضا رحمانی، تامین کاغذ را مهم‌ترین مطالبه فعالان حوزه چاپ دانست و گفت: وزارت صنعت در حیطه وظایف خود از صنعت نشر، اعم از کتاب، مجلات و... حمایت می‌کند و تلاش دارد تا کاغذ با قیمت مناسب در اختیار فعالان این حوزه قرار بگیرد. او با بیان اینکه دولت در سال 97 با اختصاص ارز تا حدودی مانع از بروز مشکلات اساسی در حوزه چاپ شد، افزود: با وجود این، قیمت کاغذ در سال گذشته به دلایلی همچون «نقص در فرآیند توزیع»، افزایش یافت که در این زمینه باید با همکاری وزارت ارشاد فرآیند توزیع را اصلاح کنیم تا کالایی که منابع دولتی به آن اختصاص می‌یابد به مصرف‌کننده حقیقی برسد.رحمانی تاکید کرد: فرآیند توزیع محصولی که ارز 4200 تومانی به آن اختصاص یافته است باید کنترل شود، در غیر این صورت، برخی از شرایط سوءاستفاده می‌کنند. همچنین وزیر صنعت، معدن و تجارت از برخورد قانونی با افرادی خبر داد که با وجود خرید کالا با ارز 4200 تومانی، آن را احتکار یا خارج از شبکه توزیع، پخش می‌کنند. رحمانی با بیان اینکه رونق تولید می‌تواند بستر لازم را برای گسترش حوزه فرهنگ فراهم کند، افزود: وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌تواند در زمینه ارز و واردات به حوزه چاپ و نشر ورود کند؛ اما تخصیص و توزیع کاغذ با ارز دولتی توسط وزارت ارشاد و اتحادیه ناشران انجام می‌شود.

   محتکران کاغذ

در عین حال، شواهد موجود نشان می‌دهد، بحران گرانی کاغذ طی دو سال گذشته، جهانی شده است و تنها مختص به ایران نیست؛ چراکه میزان تولید خمیر کاغذ در جهان در پایین‌ترین سطح خود طی 2 دهه گذشته است. از مهم‌ترین نتایج گرانی کاغذ از یک سال گذشته تاکنون در کشور، حذف کتاب از سبد خانوارهاست. اما نباید از سودجویی برخی فرصت طلبان در ایران غافل شد.در همین رابطه، چندی پیش علی شریعتی، عضو اتاق بازرگانی تهران هم به ایلنا گفته بود: «با توجه به نزدیکی انتخابات مجلس شورای اسلامی، هم‌اکنون برخی افراد فعال در این حوزه شروع به دپو و احتکار این کالا کرده‌اند و هر روز قیمت‌ها به سمت افزایشی تغییر پیدا می‌کند. اما نکته جالب اینجاست که تورم جهانی این کالا در سال گذشته ۳۰درصد بوده و با احتساب حمل و نقل و تحریم‌ها که باعث بالا رفتن هزینه واردات می‌شود، نهایتا باید در کشور نسبت به سال قبل ۵۰ درصد افزایش پیدا کند اما در کشور ما ۳۰۰ درصد افزایش قیمت داشته است». به گفته شریعتی، متولی این کالا وزارت ارشاد است اما باز هم شاهد افزایش غیرطبیعی قیمت کاغذ در بازار هستیم؛ این امر نشان‌دهنده این است که ارز ۴۲۰۰ تومانی در هر عرصه فساد می‌آورد.از آنسو، محمدرضا مودودی، سرپرست سازمان توسعه تجارت، «سوءاستفاده از نرخ‌ دستوری ارزی» را دلیل اصلی وضعیت پیش‌آمده در بازار کاغذ می‌داند و طی اظهاراتی این‌طور توضیح داده است: «با توجه به اینکه منابع ارزی محدود است، باید مدیریت به نحوی صورت گیرد که کل نیاز کشور بر اساس همین منابع محدود مدیریت شود. در این شرایط، برای مصارف فرهنگی هم سهمیه ارز دولتی قائل شده و وزارت ارشاد مصارف آن را اعلام کرده است؛ اما برخی از منابعی که در نظر گرفته‌شده، به کار نیامده است». به گفته مودودی، بخش زیادی از ارز حاصل از صادرات که قرار بود در سامانه نیما عرضه شود، برنگشته و به همین خاطر منابع موجود ارز 4200 تومانی را به مصارف ضروری‌تری اختصاص می‌دهند. درنهایت، مشکلات ارزی تأثیر خود را روی تأمین کاغذ موردنیاز گذاشته است.

   دخالت‌های نابجا

اما فعالان اقتصادی و ناشران، فراتر از مشکلات ارزی که ناشی از فشارهای خارجی و تحت تاثیرتحریم‌ها به وجود آمده، بر این باورند دولت با دخالت دستوری منجر به ایجاد فساد و رانت در بازار کاغذ شده است. در همین زمینه، فرهاد تیمورزاده، ناشر کتاب‌های دانشگاهی در گفت‌وگو با پایگاه خبری اتاق ایران، تأکید کرد: اتفاقی که از سال گذشته با تعیین تکلیف در خصوص نرخ ارز و اعطای ارز دولتی افتاد و جز « فساد و رانت‌خواری در حوزه کتاب»، «محروم شدن ناشران واقعی»، «ثبت آمارهای دروغین از تولید و فروش کتاب» و «واردات کاغذ از محلی غیر از تجار واقعی» نتیجه‌ای دیگر نداشت. به اعتقاد او، در بحث تبدیل‌شدن نشر به یک صنعت، مهم‌ترین نکته و محوری اصلی که باید به آن توجه کرد، «کاهش حجم تصدی‌گری دولت در حوزه نشر» است. متأسفانه نهادهای دولتی با دخالت بیش‌ازحد در حوزه‌ نشر و سیاست‌گذاری‌های نادرست در این حوزه باعث به وجود آمدن ارتباطات ناسالم و لابی‌گری در این عرصه شده‌اند که به اقتصاد ناشران لطمه می‌زنند. سید حسین میرباقری، رییس اتحادیه فروشنده کاغذ و مقوا هم نظر مشابه‌ای دارد. او دخالت وزارت فرهنگ و ارشاد را از واردات تا قیمت‌گذاری و توزیع کاغذ دلیل اصلی آشفتگی‌های بازار کاغذ می‌داند که منجر به دونرخی شدن کاغذ در بازار شده است. به گفته میرباقری، حتی کاغذهایی که توسط تجار به کشور وارد می‌شود، در اختیار وزارت ارشاد قرار می‌گیرد که سوال اساسی این است؛ در شرایطی که کاغذهای وارداتی به کشور در اختیار وزارت ارشاد قرار می‌گیرد، چرا کاغذ دارای دو نرخ است و ناشران نتوانسته‌اند کاغذ را با نرخ مناسب از این وزارتخانه دریافت کنند؟

   راهکار نهایی حل بحران کاغذ

در همین راستا، ابوالفضل روغنی گلپایگانی، رییس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران هم در گفت‌وگو با «پایگاه خبری اتاق ایران» در توضیح چرایی وضعیت نابسامان تولید کاغذ چاپ و تحریر در کشور، می‌گوید: سازمان‌دهی مساله کاغذ موضوع تازه‌ای نیست. چند سال گذشته هم در جریان بازدید رهبری از نمایشگاه کتاب این موضوع مطرح و تأکید شد. در همان زمان کمیسیون فرهنگی عهده‌دار حل این مشکل شد و خوشبختانه اقدامات خوبی انجام شد؛ اما این کار تداوم نیافت. به اعتقاد روغنی گلپایگانی، «توجه به تولید داخل» و «حمایت از تولیدکنندگان» یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که طی چند سال گذشته و با وجود تاکید فعالان بخش خصوصی بر ضرورت توجه به ایجاد شرایط برابر و بازسازی و نوسازی صنایع مرتبط با کاغذ، اما همچنان مورد غفلت مسوولان قرار دارد.رییس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوای ایران تصریح کرد: در تمام سال‌های گذشته و با روی کار آمدن دولت‌های مختلف، این موضوع غلط جا افتاده که تولید داخل از کیفیت لازم برخوردار نیست. درصورتی‌که شاخص‌ها و استانداردهای جهانی موید کیفیت تولید داخل است، اما تولیدکنندگان تمایلی به تولید ندارند. از طرفی با وجود ظرفیت سرمایه‌گذاری خوبی که در حوزه کاغذ تحریر وجود دارد اما سرمایه‌گذاران هم از سرمایه‌گذاری در این حوزه بی‌میل هستند.روغنی گلپایگانی با اشاره افزایش نرخ ارز طی ماه‌های گذشته که تاثیر قابل‌توجهی برافزایش نرخ کاغذ داشته، بیان کرد: مهم‌تر از این اتفاق، نداشتن سازوکار برای تأمین، تخصیص و همچنین نظارت بر ارز 4200 تومانی بود. بطوری‌که نه‌تنها به افرادی که به اصطلاح اهلیت نداشتند، ارز اختصاص داده شد، بلکه نظارت تنها به شبکه‌های عمده‌فروشی محدود شد، نه شبکه‌های خرده‌فروشی؛ بنابراین شاهد بودیم در غیاب نبود هیچ سازوکار درستی، قیمت کاغذ به‌یک‌باره چند برابر شد. او، تخصیص منابع متعادل و نه صرفا ارز 4200 تومانی برای واردات را از مهم‌ترین راهکارهای کوتاه‌مدت ساماندهی بازار کاغذ عنوان کرد. او همچنین افزود: حل این بحران در میان‌مدت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و در نظر گرفتن منابع و امکاناتی برای تولید داخل و تولیدکنندگان است که تأمین‌کننده نیاز مصرفی کشور باشد.