خانه‌های کوچک مقیاس به سبک ژاپنی

عباس ریاضت

کارشناس ارشد شهری

ساخت خانه‌های کوچک متراژ جنبه‌های مثبت و منفی زیادی دارد که همه آنها باید توسط کارشناسان بررسی و سپس تصمیم نهایی و نحوه اجرای آن گرفته شود و نباید به صورت شتابزده عمل کرد، زیرا باید درباره تک تک محلات و مناطق تهران با توجه به نوع نیاز متقاضیان و شهروندان به صورت جداگانه تصمیم‌گیری شود.  در بسیاری از شهرهای اروپایی، امریکایی یا کشورهای توسعه یافته مانند ژاپن خانه‌هایی با متراژ پایین ساخته می‌شود. باید در نظر داشت که ما با یک نوع خاص از خانواده روبه‌رو نیستیم. یک خانواده متوسط در تهران حدود سه نفر یا بیشتر قطعاً به فضای بیشتری نیاز دارد اما همه گروه‌های متقاضی مسکن خانواده‌هایی با تعداد زیاد نیستند. خانواده‌های تک نفره مانند دانشجویان یا زوج‌هایی که از هم جدا شده‌اند، افرادی که خانواده‌ای در ایران ندارند یا افراد خانواده شان فوت کرده یا می‌خواهند مستقل از پدر و مادر خود زندگی کنند نیزمی توانند متقاضیان خانه‌های کوچک متراژ باشند. ما نمی‌توانیم از همه بخواهیم که در خانه‌های بزرگ‌تر زندگی کنند چون ممکن است خانواده، استطاعت یا نیازی به خانه بزرگ‌تر نداشته باشند.  در سال‌های اخیر به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی و فرهنگی، جوان‌ها یا ازدواج نمی‌کنند یا در سنین بالا ازدواج می‌کنند. این امر باعث شده است که تعداد جوان‌های مجرد بیشتری خواهان استقلال از پدر و مادر خویش باشند اما از آنجا که سرمایه و درآمد کافی برای خرید یا حتی اجاره خانه و مستقل شدن از پدر و مادر ندارند، مجبور هستند در منزل والدین به زندگی ادامه دهند. این امر باعث به وجود آمدن مشکلات و بحران‌های مختلف در خانواده خواهد شد. همچنین زوج‌های جوانی که سرمایه اندکی برای شروع زندگی پس انداز کرده‌اند نیز توانایی خرید خانه در تهران را ندارند و مجبورند همین میزان اندک پس انداز را نیز به عنوان پول رهن برای اجاره خانه در نظر بگیرند که با توجه به افزایش تورم در جامعه و کاهش ارزش پول ملی، روز به روز از ارزش پول آنها کاسته می‌شود بنابراین شکاف طبقاتی روز به روز در جامعه افزایش می‌یابد و نیروهای جوان و فعال جامعه کم کم به حاشیه شهرها یا شهرهای حاشیه تهران هدایت می‌شوند.  از آنجایی که چرخ اقتصاد کلان‌شهرهای ما را جوان‌ها می‌گردانند، مجبورند هر روز برای کار به تهران سفر کنند و میزان تردد را به اوج خود برسانند و از آنجایی که سیستم حمل و نقل عمومی ما پاسخگو نیست، بنابراین ساخت خانه‌های متراژ پایین در نقاط مختلف شهر می‌تواند تا حدودی عدالت اجتماعی را برقرار کند و منجر به حفظ سرمایه قشر ضعیف جامعه و امیدی برای خانه‌دار شدن آنها و افزایش متراژ خانه‌هایشان در آینده باشد. لزوماً متراژ کوچک نمی‌تواند دلیل بر ‌کیفیت پایین باشد و اتفاقا در یک سوئیت کوچک هم می‌توان تمام نیازهای بهداشتی، پخت و پز و سکونت را لحاظ کرد و با استفاده از خلاقیت طراحان، از لوازم کمجا برای دکوراسیون این خانه‌ها استفاده کرد و واحدها را با لوازم داخل به افراد اجاره داد یا فروخت.  عرضه این واحدها می‌تواند قیمت‌های بسیار زیاد بازار مسکن را تا حدود زیادی مدیریت کند. نحوه اجرا و مکان‌یابی برای استقرار این واحدها و نحوه واگذاری بسیار مهم است. شهرداری و دولت باید در فاز اول سعی کنند در همه محلات تعداد محدودی ازاین واحدها را احداث و پس از شناسایی و اولویت‌بندی متقاضیان آسیب‌پذیر مانند زنان سرپرست خانوار، زوج‌های جوان خانه اولی و بومی محل بودن، واگذاری‌ها را انجام دهند. این افراد باید برای خرید این خانه‌ها به بانک مسکن برای دریافت وام معرفی شوند. بومی بودن این افراد بسیار مهم است و نباید اجازه داد این املاک به دست دلالان و سودجویان بیفتد و هر خانواده می‌تواند فقط یک واحد کم متراژ داشته باشد. در فازهای بعدی این پروژه باید آسیب‌های فاز اول شناسایی و برطرف شود و واگذاری را به سایر متقاضیان شروع کرد. نکته دیگری که باید در نظر داشت این است که نباید به یک‌باره حجم زیادی از واحد‌های متراژ پایین را در یک محله ایجاد کرد زیرا زیرساخت‌های شهری فعلی پاسخگوی چنین حجم زیادی از خانوار نیست و منابع آب و انرژی برق نیز محدود است. باید در فاز اول به شهر و شهروندان این فرصت را بدهیم تا این طرح جدید را بپذیرند و با کنش‌ها و هنجار‌های اجتماعی به وجود آمده از این بافت کالبدی و اجتماعی جدید کنار بیایند. همچنین معماری و نقشه واحد‌ها باید از ضوابط و قوانین خاصی پیروی کند تا این واحد‌ها به زیبا‌ترین شکل ایجاد شوند و باعث افتخار هر محله باشند و کیفیت سیما و منظر شهری را افزایش دهند.  در بسیاری از شهرهای جهان نیز چنین واحد‌هایی ساخته شده و نیاز برخی  شهروندان را برطرف کرده است. آمارها نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، زوج‌های جوان ژاپنی به خانه‌های کوچک در مرکز شهر توکیو علاقه بیشتری نشان می‌دهند و این خانه‌های کوچک بندانگشتی را به خانه‌های بزرگ حومه شهر که ممکن است ارزان‌تر و با وام بیشتر و سهل‌الوصول‌تر باشد، ترجیح می‌دهند. والدینی که شاغل هستند ترجیح می‌دهند در مرکز شهر ساکن شوند. این برخلاف روندی است که در سال‌های دورتر در شهرهایی مانند توکیو دیده می‌شود. تنها توکیو نیست که شاهد ساخت و ساز خانه‌های بندانگشتی باریک در شکاف میان آپارتمان‌ها و خانه‌ها در مراکز شهری است؛ در امریکا هم برخی ایالت‌ها به تازگی به این سبک ساخت خانه روی آورده‌اند. مثلا در کلمبیای امریکا این سبک خانه‌سازی باب شده‌است. خانه‌هایی که به نوشته وال‌استریت ژورنال، در گذشته نماد زندگی سخت و بدبختی آدم‌ها بود...

اما اکنون به عنوان یک طراحی مدرن مورد توجه قرار گرفته است البته این روند با اعتراض ساکنان برخی محله‌های شهر روبه‌رو شده‌است. آنها از شهرداری و فرمانداری خواسته‌اند که قوانینی برای جلوگیری از ساخت چنین خانه‌هایی تدوین کنند تا مانع از تراکم بیشتر شهری و زشت شدن نمای شهر شوند. در کالیفرنیا، این ساخت ‌و سازها به منبعی برای کسب درآمد مالکان برخی خانه‌ها تبدیل شده‌است. مالکان خانه‌ها از فضاهای شکاف مانند میان خانه‌شان با خانه کناری یا میان آپارتمان‌ها برای ساخت خانه‌های کوچک و اجاره آن استفاده می‌کنند. این فقط به امریکا محدود نشده و مثلا در آمستردام هلند، خانه‌هایی دیده می‌شود که عرضش تنها یک متر است. در اسکاتلند هم این روند دیده شده‌است. خانه‌هایی باریک با عرض چند متر و با ارتفاع بلند.  در واشنگتن، کمیسیون ساخت و ساز شهرداری به‌تازگی جلسه‌ای برای تصمیم‌گیری درباره اعمال محدودیت برای ساخت چنین خانه‌هایی برگزار کرده‌است. موضوع جلسه این است که برای ارتفاع خانه‌ها محدودیت گذاشته شود. ساکنان واشنگتن، نام این خانه‌ها را «هیولا» گذاشته‌اند و می‌گویند که این خانه‌های باریک بلند، چهره محلات را زشت کرده است. آینده تمدن‌های جهان در گروی طراحی و ساخت مناسب شهری است و به‌طور حتم با توجه به رشد جمعیت، طراحی خوب و کارآمد منازل مسکونی کوچک از مهم‌ترین اولویت‌های شهرسازی در آینده خواهد بود.

طراحی برخی از منازل کوچک در ژاپن به این شرح است که در فضایی به مساحت حدود ۱۰ مترمربع و در چندطبقه ساخته می‌شوند، آجرها به قدری باریک هستند که تنها فضای بخش‌های مختلف منزل را از هم جدا می‌کنند و جعبه‌های فلزی متعددی وجود دارند که به نحوی در هم ادغام شده‌اند تا با چیده‌شدن در فضایی کوچک و به شکلی پیچیده ولی در عین حال کم‌جا و کارآمد، فضای لازم برای قراردادن وسایل را مهیا کنند. ساخت مکانی برای نگهداشتن وسایل اضافی مانند کمددیواری یا انباری یکی از مشکلات بزرگ طراحان بوده است البته وقتی که مجبور به کار در فضاهای کوچک باشند، اما در طراحی این منازل ژاپنی با ایجاد طبقات مختلف در کل ساختمان (چند طبقه ساختن آن) هم به معماری منزل کمک می‌شود هم فضای اضافی برای نگهداری وسایل ایجاد می‌شود. متخصصان طراحی منزل در ژاپن روشنایی ساختمان را از روش هوشمندانه‌ای تامین می‌کنند، با ورود و انعکاس نور از داخل روزنه‌هایی در سقف و دیوارهای بیرونی هر طبقه، کف زمین و حمام طبقه بالا روشن می‌شود. همچنین برای صرفه‌جویی در مصرف فضا، پله‌ها به شکل دایره طراحی و برای عدم القای کوچک‌بودن منزل، کف پله‌ها شیشه‌ای طراحی شده است. کل زیربنای این نوع ساختمان‌ها ۲۷ مترمربع بیشتر نیست ولی با این شکل طراحی هر ساختمانی که ایجادشده، اصلا کوچک به نظر نمی‌رسد. نمای داخلی زیبا ولی محکم و به رنگ سفید است. دیوارها کاشی‌کاری شده‌اند و پنجره‌ها به شکل مشجر (کدر) هستند. وقتی شما وارد این منازل می‌شوید، به هیچ‌وجه اندازه کوچک آن را باور نخواهید کرد.دسترسی این ساختمان‌ها به خیابان هم بسیار راحت است.

از دیگر نکات مثبت این طراحی این است که زاغه‌نشینی و رشد نامطلوب حاشیه‌های شهر توکیو متوقف شده است. همچنین کوچک‎بودن این منازل باعث افزایش ارتفاع بنا نسبت به ساختمان‌های هم‌جوار می‌شود که این موضوع باعث بهبود منظره بیرونی ساختمان می‌شود.  معماران ژاپنی توانسته‌اند در این فضاهای کوچک ۲۷ متر مربعی با استفاده از زیبایی طبیعت و جادوی مناظر، ساختمان‌هایی باورنکردنی را برای سکونت ایجاد کنند که ساکنین آن نه‌تنها از فضای کوچک گله‌مند نباشند بلکه از زندگی در آن لذت هم ببرند و شاهد اوج هنرنمایی علم معماری خواهند بود. این فقط یک نمونه از اجرای موفق خانه‌های کوچک بود که ذکر شد. در آلمان نیز استودیو آپارتمان یک مفهوم جدید است که محبوبیت آن در سراسر جهان به سرعت رو به افزایش است. در این نوع آپارتمان‌ها، اتاق‌نشیمن، اتاق خواب و آشپزخانه در یک فضا با یکدیگر ترکیب شده است. در این آپارتمان‌ها هیچ دیواری بین فضاها برای تفکیک آنها از هم وجود ندارد. هرچند که در برخی از طراحی‌ها برای جداسازی فضاهای خدماتی مثل آشپزخانه از فضای خواب استراحت یا مجزا کردن فضای استراحت در خانه‌های مشترک از نیم‌دیوار استفاده می‌شود. استودیو آپارتمان‌ها نسبت به آپارتمان‌های سنتی بسیار ارزان‌تر هستند و مزایا و معایب خاص خود را دارند.  مساحت این آپارتمان‌ها معمولا بین 25 تا 45 مترمربع است. البته آپارتمان‌هایی به مراتب کوچک‌تر از این متراژ نیز درکشورهایی‌‌ جمله‌ژاپن، کره جنوبی و چندین پایتخت اروپایی وجود‌دارد. علاوه بر قیمت پایینی که برای خرید و اجاره استودیو‌آپارتمان‌ها نیاز است، از لحاظ هزینه‌های ماهانه قبوض نیز نسبت به آپارتمان‌های سنتی بسیار کم‌هزینه‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر هستند. به دلیل کوچک بودن این آپارتمان‌ها، برای گرم و سرد کردن فضای داخلی آنها به انرژی کمتری نیاز است. از این‌رو، در مصرف انرژی بسیار مقرون‌به‌صرفه هستند. همچنین به دلیل ادغام شدن فضاها، یک منبع نوری می‌تواند چندین فضا را با هم روشن کند؛ بنابراین در این آپارتمان‌ها انرژی برق بسیار کمتری استفاده می‌شود. ما نیز می‌توانیم با مدیریت و هنر طراحی و با تکیه بر الگو‌های موجود در هر محله، طراحی جدید و خلاقانه‌ای برای خانه‌های کوچک داشته باشیم و به بهترین شکل ممکن مشکل مسکن کلانشهر‌ها را برطرف نماییم و اجازه دهیم نسل جوان نیز در محل زندگی خود رشد کند و مجبور به مهاجرت به حاشیه نباشد.