مصرف آنتی‌بیوتیک در ایران معادل جمعیت کشور چین
هشدارها نسبت به مصرف بی‌رویه دارو در ایران از مدت‌ها قبل نه تنها از سوی مسوولان وزارت بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی مطرح شده بلکه سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان جهانی‌بهداشت هم نسبت به آن هشدار داده‌‌اند اما با این حال نه تنها به صدا درآمدن زنگ‌خطرها نتوانسته مصرف دارو در ایران را مهار کند، بلکه تحریم‌ها هم در این زمینه تاثیر چندانی نداشته است. اظهاراتی مانند اینکه «در زمینه مصرف دارو ایران جزو 20 کشور نخست دنیاست»، «ایران در آسیا پس از چین مقام دوم مصرف دارو را دارد»، «سرانه مصرف دارو در ایران 3 برابر استاندارد جهانی است» تنها چند نمونه از اظهارنظرهایی است که درباره سرانه مصرف دارو میان ایرانی‌ها مطرح می‌شود اما این اظهارات چقدر صحت دارد؟ آیا واقعا میزان مصرف دارو میان مردم ایران نسبت به سایر کشورها بالاست و اگر این اظهارنظر صحت دارد چرا چرخه مصرف دارو در ایران به مرز هشدار رسیده است؟
مسوولان چه می‌گویند؟
بنابر آمارهای سازمان غذا و داروی کشور سرانه دارویی در ایران ۵۳ دلار اعلام شده که از نظر مسوولان این سازمان این رقم متعادل نیست، باید منطقی شود و شکل مصرف دارو مورد بازنگری قرار گیرد. با این حال تاکید مسوولان این سازمان بر مصرف بالای آنتی‌بیوتیک میان ایرانی‌ها است اما برخی فعالان صنعت دارو ادعای مسوولان را قبول ندارند. شهریور امسال مهرناز خیراندیش، مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو با اشاره به اینکه میزان مصرف دارو در ایران نسبت به کشورهای منطقه بیشتر است اعلام کرد: بر اساس نتایج بررسی‌های صورت گرفته در مورد مصرف آنتی بیوتیک‌ها، ایران در صدر مصرف سرانه این دارو در بین بسیاری از کشورها قرار دارد و زنگ خطر میزان مصرف آن در کشور به صدا درآمده است.
او افزود: به‌طور مثال بررسی‌های صورت گرفته در سال ۹۶ و مقایسه آن با سایر کشورها نشان می‌دهد که مصرف سرانه آلبومین (یکی از داروهای پروتیینی) به عنوان یکی از داروهای پرهزینه بیمارستانی در ایران به نسبت سایر کشورها کمتر است و این در حالی است که نیاز به اصلاح در اندیکاسیون‌های مصرفی این دارو در کشور و استفاده از پروتکل درمانی آن، ضروری است.
اظهارات خیراندیش درحالی است که برخی فعالان صنعت دارو، ادعای مصرف بالای دارو در ایران را دروغ می‌دانند. حسام‌الدین شریف نیا، عضو انجمن علمی مدیریت و اقتصاد دارویی ایران درباره این موضوع بیان کرد: آمارهای جهانی نشان می‌دهد ارزش بازار دارویی کشورمان در سال 2016 معادل 6 میلیارد دلار بوده و این آمار در مقایسه با متوسط جهانی و کشورهایی همچون ترکیه، عراق و عربستان کمتر است. او افزود: حتی میزان مصرف داروهایی همچون داروهای ضد دیابت، ضد فشار و ضد چربی در ایران به نسبت بسیاری از کشورهای دنیا کمتر است و این می‌تواند خطرناک باشد. این اختلاف‌نظرها درحالی است که روز گذشته عضو فراکسیون غذا و دارو مجلس‌شورای اسلامی نسبت به مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها هشدار داده و اعلام کرد مصرف آنتی بیوتیک در ایران معادل جمعیت کشور چین است. بشیر خالقی درباره این موضوع گفت: میزان مصرف آنتی بیوتیک در کشورمان چندین برابر استاندارد جهانی است. مردم ما تقریبا معادل جمعیت یک و نیم میلیاردی کشور چین از این دارو استفاده می‌کنند. استفاده بی‌رویه و خودسرانه از این دارو بدن بیمار را دچار مقاومت آنتی‌بیوتیکی کرده که باعث بی‌تاثیر شدن این داروها در دفعات بعد یا شرایط ضروری می‌شود.
او بهترین راه برای کنترل مصرف داروهای آنتی بیوتیکی را اجرای کامل راهنمای بالینی دانست و بیان کرد: معتقدم انجمن‌های پزشکی بر اساس قانون برنامه ششم توسعه باید وارد عمل شده و ضمن نظارت بر نسخه نویسی‌ها از پزشکان برای تجویز داروها توضیح بخواهند. از طرفی عدم وجود دفترچه الکترونیکی باعث شده بیماران در یک روز به چندین دکتر مراجعه کرده و درخواست دارو کنند.
علت‌یابی ماجرا
کارشناسان اقتصاد سلامت معتقدند برای بررسی علت بالا بودن آمار مصرف دارو در ایران باید از ابعاد مختلفی به موضوع نگاه کرد و در به وجود امدن این وضعیت عوامل مختلفی چه در سطح بیمار چه در سطح پزشک مطرح هستند. مهدی قربانی، کارشناس اقتصاد سلامت درباره این موضوع به «تعادل »گفت: بخشی از این چرخه ناشی از نداشتن زیرساخت مناسب در شبکه درمان مانند تدوین راهنماهای بالینی، اجرای ناقص پزشک خانواده و پرونده الکترونیک سلامت است که سبب می‌شود سابقه مصرف دارویی بیمار جایی ثبت نشده و در چرخه درمان، پزشکان مختلف داروهای بیشتر و بعضا مشابهی را تجویز کنند. این موضوع نه تنها هزینه درمان را برای بیمار بالا می‌برد بلکه فشار مضاعفی را به بیمه به عنوان سازمان حمایتگر تحمیل می‌کند، در حالی که اگر سابقه درمان بیمار در جایی مانند پرونده الکترونیک ثبت می‌شد یا اگر هر فرد در دوره درمان از پزشک ثابتی استفاده می‌کرد، چنین سردرگمی در چرخه درمان شکل نمی‌گرفت و از مصرف غیرضروری دارو یا چند دارو مشابه یا حتی متضاد از سوی بیمار جلوگیری می‌شد. او افزود: از سوی دیگر بخشی از آمارهای ثبت شده به عنوان بالا بودن مصرف دارو در ایران ناشی از تجویزهای غیرلازم از سوی پزشک با هدف کسب سود بیشتر از سوی او و داروخانه‌های طرف قرارداد است که این موضوع بیشتر در زمینه تجویز کرم‌های درمانی و زیبایی پوست، مکمل‌های دارویی مانند ویتامین و برخی اقلام ارتوپدی به چشم می‌خورد. این موضوع هم از مشکلات اقتصادی داروخانه‌ها ناشی می‌شود، وقتی قیمت دارو واقعی نیست همچنین تا زمانی که ضوابط راه‌اندازی داروخانه اصلاح نشده باشد، در نتیجه داروخانه‌ها باید برای تامین هزینه‌ها اقداماتی کنند که در بعضی موارد به سمت راه‌های غیرمجاز می‌رود. سود داروخانه‌ها از فروش دارو طبق تعرفه‌هاست بااین‌حال، سود بیشتر در خرید بیشتر است. یعنی هرقدر داروخانه داروی بیشتری بخرد سود بیشتری خواهد برد چون در این صورت می‌تواند از پیشنهادهای شرکت‌های داروساز هم استفاده کند. پیشنهادهایی که داروسازها می‌دهند معمولا باعث می‌شود سود داروها بیشتر شود. مثل اینکه برای مقدار مشخصی خرید داروهایی را هم رایگان به داروخانه می‌دهند یا تخفیف در نظر می‌گیرند یا پیشنهاد شبیه به این. از سوی دیگر امتیاز شریک شدن در سود با پزشکان فقط به سود بیشتر محدود نیست، بلکه سیستم معیوب تاسیس داروخانه سبب می‌شود صاحب امتیاز به هر راهی برای بالا بردن امتیاز خود متوصل شود، داروخانه‌دارها هرچقدر رقم فروش صندوق بیشتری داشته باشند امتیاز گران‌تری هم دارند، چرا که معمولا داروسازها نیستند که داروخانه‌ها را راه‌اندازی کرده‌اند بلکه کسی این امتیاز را از آنها خریداری می‌کند. وقتی مثلا فروش روزانه داروخانه از پنج میلیون به هشت میلیون می‌رسد امتیاز داروخانه هم گران‌تر می‌شود حتی اگر بخشی از آن را باید به پزشک بدهند. همزمان اگر کسی که داروخانه را راه‌اندازی کرده بخواهد امتیاز آن را بفروشد هم داروخانه قیمت بیشتری دارد. قربانی بیان کرد: نگاه دیگری که در آسیب‌شناسی مصرف بالای دارو میان ایرانی‌ها مطرح می‌شود، رواج خوددرمانی و بی‌توجهی به گیاهان دارویی بوده که البته بخشی از آن به دلیل وضعیت اقتصادی جامعه است. وقتی وزارت بهداشت به عنوان متولی طب سنتی آن را جدی نمی‌گیرد، بیماران برای هر بیماری‌ای ناچار به مصرف داروی شیمیایی هستند درحالی که بسیاری از بیماری‌ها مانند سردرد، سرماخوردگی و گرفتگی عضلات را می‌توان با گیاهان دارویی حل کرد تا جایی که آمارها نشان می‌دهد حدود 3 درصد از مردم در ایران از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند، در صورتی که درآمارهای کشورهای اروپایی 70درصد مردم ازگیاهان دارویی مصرف می‌کنند. در نهایت اینکه علت مصرف بی‌رویه دارو هرچه باشد نه تنها هزینه درمان را برای مردم بالا می‌برد بلکه فشار مضاعفی را به بیمه‌ها هم تحمیل می‌کنند، بنابراین کارشناسان با اشاره به شرایط تحریم و محدودیت دخایر دارویی از یک سو و بحران اقتصادی بیمه‌ها از سوی دیگر بر این موضوع تاکید دارند که مسوولان وزارت بهداشت باید به این موضوع فراتر از ارایه آمار و ارقام و به عنوان یک اختلال در شبکه دارویی کشور توجه کرده و چاره‌ای برای حل آن بیندیشند.
ابعاد اقتصادی ماجرا
بر اساس استراتژی‌های ۱۲گانه سازمان جهانی بهداشت، کشورهای در حال توسعه حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد و جوامع توسعه یافته ۱۰ تا ۲۰ درصد از بودجه سلامت خود را به دارو اختصاص می‌دهند، درحالی که مخارج دارویی در کشورهای توسعه یافته ۱/۵ دهم درصد از GDP است حال آنکه در کشورهای درحال توسعه، تقریبا ۹ دهم درصد از تولید ناخالص داخلی به تجویز غیرمنطقی دارو اختصاص می‌یابد. این آمار در حالی است که چندی پیش ایرج حریرچی، معاون کل وزارت بهداشت، اعلام کرد که در سال 1397، حدود ۲۳ هزار میلیارد تومان دارو در کشور مصرف شده و ۱۷ درصد از کل هزینه‌های سلامت مردم مربوط به دارو است. این وضعیت در حالی است که آمارهای سازمان جهانی بهداشت هم حکایت از آن دارد که سرانه مصرف داروهای تزریقی در ایران با رقمی معادل 11.4حدود چهار برابر جوامع توسعه‌یافته بوده و از سوی دیگر میانگین اقلام دارویی که در دنیا تجویز می‌شود حدود۲ قلم در هرنسخه است حال آنکه در ایران به‌طور میانگین ۳تا ۶ قلم است.
