لایحه‌ای برای تمدید پیمان دارسی

بیست و چهارم اردیبهشت 1312 دولت، لایحه جدید مربوط به قرارداد نفت ایران و انگلیس را با هدف تمدید پیمان «دارسی» تقدیم مجلس شورای ملی کرد. این لایحه روز 7 خرداد همین سال به تصویب نمایندگان مجلس هشتم شورای ملی رسید. قرارداد دارسی یا امتیازنامه دارسی قراردادی است که ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۹۰۱ با دولت ایران امضا کرد تا به اکتشاف و استخراج نفت در ایران بپردازد. از طرف ایران مظفرالدین‌شاه، امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک قرارداد را امضا کردند. شرکت نفت دارسی، پس از هفت سال، سرانجام در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید. براساس این قرارداد، امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار شد.  همچنین بر اساس این قرارداد، دارسی متعهد شد ظرف دو سال، شرکت و یا شرکت‌هایی برای بهره‌برداری از این امتیازات تأسیس کند و سالیانه مبلغ ۲۰ هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شرکت و نیز ۱۶ درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد.  رضاخان پس از رسیدن به قدرت این قرارداد را به‌طور یکطرفه لغو کرد اما در سال 1312 لایحه قرارداد جدید نفتی را به مجلس فرستاد و نمایندگان را مجبور به تصویب آن کرد؛ قراردادی که در واقع تمدید قراداد دارسی و به مراتب ننگین‌تر بود. در واقع این قرارداد به دولت انگلیس که قرارداد 60 ساله قبلی آنها پس از 33 سال لغو شده بود، فرصت 32 ساله بیشتری برای استفاده از منابع ایران داد چراکه قرارداد جدید نیز 60 ساله بود و در صورتی که رضاخان قرارداد نخست را لغو نمی‌کرد، تا سال 1330 با پایان دوره 60 ساله، لغو می‌شد.  دستیابی به نفت ایران برای انگلیسی‌ها، یک جهش بزرگ در نظام اقتصادی کشورشان بود. به گفته یکی از نویسندگان انگلیسی، نفت ایران مانند خون در رگ اقتصاد بریتانیا بود. «پرونال لندن‌» (London Pronol) مورخ معروف انگلیسی در 1914 م ـ سال شروع جنگ اول جهانی ـ درباره نفت ایران می‌نویسد: «مایع سیاهی که راه خود را در فاصله 145 مایلی جزیره آبادان در ظلمت معادن پیدا می‌کند، یک روز ثابت خواهد کرد که خون لازم برای وجود ما خواهد بود.» چرچیل نیز در مجلس عوام انگلیس در رابطه با اهمیت نفت ایران برای انگلستان گفت‌: «از مدتی پیش دولت انگلستان برای کسب منابع نفتی ایران از لحاظ حفظ اداره هندوستان و عظمت امپراتوری بریتانیا فعالیت‌های سیاسی نموده و مخصوصاً مواظب بوده است که کمپانیهای خارجی سهام شرکت نفت را خریداری نکنند.» وی در جای دیگر با تاکید بر اینکه سیاست نفت‌، یک سیاست جدید است می‌گوید: «ما می‌بایستی مالکیت نفت یا حداقل کنترل مواد نفتی را  به هر قیمتی که شده به دست آوریم‌.»