روزگار تلخ و شیرین قند

ظروف و ابزاری که از هزاره پنجم قبل از میلاد کشف شده است و نیز ظرف‌هایی که در ۲۰۰ سال قبل از میلاد در حفاری‌های دشت خوزستان و منطقه شوش دانیال به دست آمده است نشان می‌دهد که اقوام ایرانی در آن روزگار برای جوشاندن گیاه و عصاره‌گیری توانسته بودند تشکیلاتی شبیه خط تولید شکر و قند امروزی را ایجاد کنند و براساس همین ارزیابی‌هاست که بسیاری از کارشناسان تاریخ صنعت معتقدند که اقوام ایرانی نخستین قوم در اختراع صنعت قند وشکر بوده‌اند و توانسته بودند به روش‌های خوبی در زمینه تولید و تصفیه شکر گیاهی و تبدیل آن به قند و نبات شیرین دست یابند. این روش از زمان‌های دور میان اقوام ایرانی مرسوم بوده است و آنها قادر بوده‌اند مغز نیشکر را تخلیه کنند با جوشاندن آن عصاره شکر را در ظرف‌هایی تجمیع کنند و البته شواهدی نیز در دست است که نشان می‌دهد تولید قند از این کشور به شرق و حتی هندوستان راه یافت.  روش‌های تولید قند در قرون گذشته بین اقوام پارسی‌زبان یا همان ایرانیان هندوستان نیز مشاهده شده است، در آن روزگار بخشی از فارسی‌زبانان و ایرانیان اصیل در دره گنگ هند زندگی می‌کرده‌اند و به این دلیل مورخان نوشته‌اند که در نیمه اول قرن هفتم میلادی روش تولید قند ایرانیان از آنجا به چین هم انتقال یافت. بنابر روایت‌های مختلف تاریخی، کشت چغندر نیز از گذشته‌های بسیار دور در ایران رایج بوده است و گفته‌اند که محل پیدایش اولیه چغندر به آسیای صغیر و قسمت‌هایی از ایران نسبت داده می‌شود. ورود بذر اصلاح شده چغندر به ایران نیز ۱۲۰ سال سابقه دارد و کارشناسان از این رو صنعت قند و شکر را - بر اساس سابقه انحصار و سرمایه‌گذاری - به چند دوره طبقه‌بندی کرده‌اند و نخستین دوره آن را همان تاسیس نخستین کارخانه قند در ایران ذکر کرده‌اند. دوران نخست قند در ایران را مربوط به سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۷۴ ذکر کرده‌اند که در این فاصله زمانی نیز نخستین کارخانه قند ایران با ظرفیت مصرف ۱۵۰ تن چغندر توسط یک شرکت بلژیکی تاسیس شده و در این باره نکات زیادی در تاریخ به ثبت رسیده است، اگر چه از آن کارخانه هم‌اکنون مخروبه‌هایی بیش در مسیر جاده بهشت زهرا- کهریزک در جنوب شرقی تهران باقی نمانده است (که اگر دست‌اندرکاران صنعت قند همت کنند می‌توانند آن را به موزه قند ایران تبدیل کنند.) 

غلام مجد طباطبایی در این باره نوشته است که نخستین قرارداد دولتی و برقراری روابط تجاری میان ایران و کشور بلژیک، در یک آیین رسمی ویژه میان دولت‌های ۲ کشور در سال ۱۸۴۱ میلادی؛ یعنی ۱۷۳ سال پیش و مصادف با ۱۲۵۷ قمری منعقد شد. یکی از مباحث مطرح شده در این قرارداد احداث یک کارخانه قند توسط متخصصان بلژیکی در ایران بود، گرچه مفاد این قرارداد در اواخر قرن نوزدهم اجرایی شد. طی سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۳۰ با شتاب بیشتری به صنعت قند توجه شد و این روند ادامه یافت.