از شطرنج هندی تا شطرنج امروزی

شطرنج یکی از کهن‌ترین بازی‌هایی‌است که امروزه نیز در میان مردم جهان رواج دارد؛ به‌طوری‌که قدمت این بازی را بیش از ۱۵۰۰ سال رقم زده‌اند. برخی می‌گویند شطرنج اختراع ایرانیان است. عده‌ای هم آن را ابداعِ هندیان، یونانیان، رومیان، بابلی‌ها، سکاها، مصریان، یهودیان، چینی‌ها و اعراب دانسته‌اند. اما آن‌چه که بیش از هر رأی دیگری موردِ پذیرش است، اینکه شطرنج در اصل هندی بوده، سپس از هند به ایران آورده شده، از ایران به عرب‌ها و جهان اسلام گسترش یافته و سرانجام از جهانِ اسلام به اروپا رفته‌ است. در اروپای قرن پانزدهم، شطرنج به شیوه امروزین آن درآمد و در نیمه دوم قرن نوزدهم، مسابقات جهانی شطرنج آغاز گردید. در قرن بیستم، فدراسیون جهانی شطرنج تاسیس شد.

واژه «شطرنج» تلفظ فارسی «چاتورانگا» است، واژه‌ای که در زبان سانسکریت برای نام‌گذاری این بازی به کار برده می‌شود.

عده‌ای هم باور دارند هند نخستین زادگاه این بازی است. این گروه معتقدند اگرچه بازی‌های مشابهی در کره، چین، ژاپن و تایلند رواج داشته، اما شطرنج امروزی به این بازی هندی برمی‌گردد که در دوره ساسانیان وارد ایران شده و می‌گویند انوشیروان آن را از هند آورده آنگاه در کشورهای اسلامی، اروپا و روسیه تکامل پیدا کرده است. 

اما تاریخچه ورود شطرنج نوین به ایران، احتمالا از اواسط دوران قاجاریه با برقراری روابط سیاسی و بازرگانی بین ایران و کشورهای اروپایی و باز شدن سفارتخانه‌های این کشورها در تهران یا سایر نقاط ایران بوده است که طبقه اعیان و اشراف و کارمندان ایرانی که با ماموران و نمایندگان این کشورها تماس داشتند، با شطرنج نوین آشنا شدند.

در طول سال‌های 1300 تا 1318 شمسی شمار قابل توجهی از دانشجویان ایرانی از طرف دولت یا خانواده‌های آنان برای ادامه تحصیلات دانشگاهی به غرب اعزام شدند. همچنین طی همین سال‌ها بسیاری از مهاجرین ایرانی تبار از شماری از جمهوری‌های جنوبی شوروی (سابق) به میهن بازگشتند و این هر دو گروه نیز به نوبه خود در اشاعه شطرنج نوین در ایران سهیم بودند.

در سال 1329 انجمن تربیت‌بدنی رسما تاسیس فدراسیون شطرنج ایران را اعلام کرد و آقای حسین فرزانه به عنوان اولین رییس فدراسیون منصوب گردید. در سال 1331 فدراسیون شطرنج ایران به عضویت فدراسیون بین‌المللی شطرنج (فیده) در آمد. در سال 1334 زنده‌یاد جمال الدین عصار به ریاست فدراسیون منصوب شد. سال 1335 نیز اولین دوره مسابقات قهرمانی کشور زیرنظر فدراسیون برگزار شد که مرحوم استاد یوسف صفوت به مقام قهرمانی دست یافت. 

در سال 1354 با کسب عنوان قهرمانی کشورهای منطقه غرب آسیا توسط استاد خسرو شیخ هرندی، کشور ما صاحب اولین استاد بین‌المللی در تاریخ شطرنج خود شد. در سال 1369 پس از فتوای تاریخی حضرت امام خمینی(ره) فدراسیون شطرنج فعالیت مجدد خود را آغاز کرد.