دانش‌بنیان‌ها در سراشیبی سقوط یا اوج‌گیری و صعود؟
افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان از جهت تعداد و بالا رفتن میزان فروش، نقش‌آفرینی این شرکت‌ها را در اقتصاد کشور پررنگ‌تر کرده است؛ اما مسائل عمومی مانند افزایش نرخ تورم و معضلات خصوصی همچون دشواری دریافت مجوز یا وام‌ها، چقدر این شرکت‌ها را تهدید می‌کند و احتمالا موجب مهاجرت فناوران می‌شود؟شرکت‌های دانش‌بنیان شرکت‌هایی هستند که با کمک نیروی انسانی دانش‌آموخته دانشگاهی، دانش را به فناوری (محصول یا خدمات) و در نتیجه ثروت تبدیل می‌کنند. هر چند در سال‌های اخیر خبرهای بیشتری از فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران می‌شنویم، قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات مشتمل بر ۱۳ ماده و ۶ تبصره پنجم آبان ۱۳۸۹ به تصویب مجلس رسید، پس از تایید شورای نگهبان همان سال به مجلس شورای اسلامی ابلاغ شد و سال ۱۳۹۲ اولین فهرست از شرکت‌های دانش بنیان به تصویب کارگروه ویژه رسید. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان بر اساس آمار معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری امروز به حدود هفت هزار و ۳۸۳ شرکت رسیده و این شرکت‌ها بر اساس ماهیت و فعالیت به گروه‌های مختلف نوپا؛ شرکت‌هایی که درآمد عملیاتی ندارند (دو نوع ۱ و ۲) و تولیدی؛ شرکت‌هایی که درآمد عملیاتی دارند (نوع ۱ و ۲)، تولیدی مستعد دانش‌بنیان و نوپا مستعد دانش‌بنیان تقسیم می‌شوند. افزایش تعداد شرکت‌ها از ابتدای امسال از ۶ هزار و ۶۰۰ شرکت به هفت هزار و ۴۰۰ شرکت، نشان‌دهنده افزایش حدودا ۱۵ درصدی تعداد شرکت‌ها از ابتدای امسال است. روند افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در سایه قانون مصوب مجلس شورای اسلامی با عنوان «قانون جهش تولید دانش‌بنیان» پس از سه سال تلاش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در تعامل با مجالس دهم و یازدهم، شتاب بیشتری گرفت. همچنین تنوع این شرکت‌ها و فعالیت آنها در زمینه‌های مختلف جالب توجه است؛ داده‌نمای شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نشان می‌دهد: ۳۲۴ شرکت در زمینه کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، ۴۵۵ شرکت در زمینه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، هزار و ۷۱ شرکت در حوزه مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی، هزار و ۶۳۶ شرکت در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، ۳۰۰ شرکت در وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی، هزار و ۶۶۶ شرکت در زمینه سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک، هزار و ۶۷۵ شرکت در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، ۳۸۰ شرکت در حوزه خدمات تجاری‌سازی و ۲۳ شرکت در زمینه صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی فعالیت می‌کنند.
فقدان تناسب در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان از جهت موضوعی
تحلیل آماری از این تعداد شرکت دانش‌بنیان نشان می‌دهد بیش از ۲۰ درصد از شرکت‌ها در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته و همین اندازه در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و سخت‌افزارهای برق و الکترونیک فعالیت می‌کنند که رتبه‌های اول از جهت حوزه‌های کاری شرکت‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و کمترین رقم مربوط به شرکت‌های فعال در زمینه صنایع فرهنگی با کمتر از نیم درصد از کل شرکت‌هاست.
دانش‌بنیان‌ها در سراشیبی سقوط یا اوج‌گیری و صعود؟/نگاهی به مسائل فناوران ایرانی
افزون بر این با افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان فروش این شرکت‌ها نیز افزایش یافته است و در حالی که سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از اقتصاد کشور در سال ۱۳۸۹، حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بود؛ در پایان سال مالی ۱۴۰۰ میزان فروش شرکت‌ها از ۳۰۰ هزار میلیارد تومان فراتر رفت که رشدی بیش از ۴۵۰ درصدی را نشان می‌دهد. با وجود همه تاکیدات روی فعالیت این شرکت‌ها و حمایت‌هایی که از آنها می‌شود، شرکت‌های دانش‌بنیان که بیشتر با ابتکار و سرمایه‌گذاری‌های فردی کار را آغاز می‌کنند، در ادامه با وجود برخورداری از تسهیلات مختلف با مشکلاتی هم روبرو هستند. پرونده خبری ایرنا با عنوان «دانش‌بنیان‌ها؛ چالش‌ها و دستاوردها» (شماره آخر و بقیه شماره‌ها را به پیوست آن، اینجا ببینید) پای صحبت فعالان این شرکت‌ها در حوزه‌های مختلف از ابتدای سال جاری خورشیدی نشست و فصل آخر این پرونده مجموع مشکلات شرکت‌ها را شامل گفت‌وگو با ۱۰ مدیر یا مدیر بخش تحقیق و توسعه و فناوران این شرکت‌ها دربرمی‌گیرد.
قیمت بالای دستگاه‌های ساخت دانش‌بنیان‌ها
با اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان از مراحل اولیه حل چالش‌های پیش‌رو با کمک معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی، پارک‌های علم و فناوری یا پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌های مربوط یا حتی ابتکارات و ارتباطات فردی عبور کرده‌اند؛ هنوز دشواری دریافت مجوز به ویژه از برخی سازمان‌ها مانند سازمان تجهیزات پزشکی و سازمان غذاودارو، اعتمادسازی نسبت به محصول ایرانی، قیمت بالای این محصولات، وام‌هایی که دریافت آنها عموما دشوار است و با نرخ بهره بالا اعطا می‌شود، تورم داخل کشور و نرخ ارز نسبتا ثابت، قدرت رقابت‌پذیری پایین نسبت به محصولات خارجی، همکاری نکردن همه دستگاه‌ها، وجود قوانین متفاوت در برخی نقاط کشور و حتی گاه متناقض و امضاهای طلایی هنوز مانع از فعالیت آسان آنها می‌شود. مجتبی وطن‌آرا عضو هیات‌مدیره و مدیر اجرایی شرکت دانش‌بنیان فناوری دارویی درسا به‌ساز در مورد مشکلات این شرکت‌ها می‌گوید: دستگاه‌های پیشرفته در شرکت‌های دانش‌بنیان در تعداد محدود ساخته می‌شود و به دلیل قیمت بالای قطعاتی مانند سنسور (حسگر)، شیرهای برقی و هزینه‌های بالاسری زیاد تا حدودی قیمت تمام شده آنها، بالا است. او می‌افزاید: بیشترین کمک دستگاه‌های دولتی می‌تواند کمک به ایجاد زمینه‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی و ایجاد زمینه فروش محصولات دانش‌بنیان باشد. کار دیگر هم لیزینگ است که صندوق نوآوری و شکوفایی از چند سال قبل شروع کرده ولی مراحل آن زمان‌بر و سخت است و برای فروشنده جذابیت ندارد. وطن آرا ادامه داد: صندوق نوآوری شکوفایی نسبت به بخش‌های دیگر راحت‌تر می‌تواند تسهیلاتی برای خرید محصول ایرانی فراهم کند. این امر خیلی می‌تواند به توسعه بازار شرکت‌ها کمک کند. صندوق نوآوری و شکوفایی در کنار خریدار قرار می‌گیرد و تقریبا ۳۰ درصد را خریدار و مابقی را صندوق به صورت اقساط از خریدار می‌گیرد؛ ولی با فروشنده تسویه می‌کند. این خدمت بسیار می‌تواند در بحث توسعه بازار محصولات دانش بنیان نقش ایفا کند.
تحریم‌ها و دشواری‌های صادرات محصولات دانش‌بنیان
با اینکه برخی محصولات دانش‌بنیان ایرانی با نمونه‌های خارجی به‌خوبی رقابت می‌کنند؛ کسب بازارهای خارجی برای این محصولات به دلایل مختلف به‌ویژه تحریم‌ها آسان نیست. محمد عزیزمحمدی مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان فناوران دارویی حکیم در این مورد می‌گوید: توسعه صادرات محصولات دارویی و محصولات مرتبط با آن به بازارهای خارجی به دلیل تحریم‌ها مشکل است؛ حتی بر اساس آخرین آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت صادرات دارویی ما به دلیل تحریم‌ها بیشتر از ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار آن هم به کشورهای همسایه نبوده است.
البته محصولات دارویی ایران باکیفیت هستند به دلیل اینکه با استانداردهای بین‌المللی تولید می‌شوند اما به دلیل تحریم‌ها، بازدیدهای سازمان‌های نظارتی که باید تاییدیه بین‌المللی برای تولید این محصولات بدهند از جمله سازمان غذا و داروی امریکا (اف دی ای) یا آژانس دارویی اروپا (ای‌ام ای) ممکن نیست و تنها می‌توان به کشورهایی محصولات را صادر کرد که این مجوزها را نخواهند. او می‌افزاید: ما محصولات را به چین، روسیه، هند و کشور چک در اروپا فرستاده‌ایم ولی امکان صادرات گسترده هنوز فراهم نشده است. اخیرا معاونت علمی و فناوری کارگروهی را برای صادرات محصولات دانش بنیان به‌طور کلی تشکیل داده است و از ما هم دعوت کرده‌اند محصولات مان را ارایه دهیم تا در مسیر صادرات قرار بگیرد. برخی شرکت‌ها هم (که البته محصولات غیردارویی تولید می‌کنند) برای حل راهکار صادرات وادار به تاسیس دفتری در یکی از کشورهای همسایه شده‌اند تا از آن مبدا کالای خود را صادر کنند.
صادرات برخی محصولات به کشورهای همسایه
شبنم فرخنده مدیر تحقیق و توسعه شرکت دانش‌بنیان آژینه ابزار پارس در مورد فروش محصولات این شرکت (ماسک و دستکش‌هایی با افزودنی‌های نانویی) در کشورهای دیگر اظهار داشت: محصول ماسک و دستکش را به برخی کشورهای اروپایی و کشورهای همسایه صادر کرده‌ایم. او افزود: سال ۲۰۱۹ در نمایشگاه تجهیزات ایمنی A+A دوسلدورف آلمان شرکت کردیم، این نمایشگاه دوسالانه و بین‌المللی هر بار با استقبال شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات ایمنی روبرو می‌شود. در این نمایشگاه بسیاری از خریداران محصولات ما را می‌خواستند ولی به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانستیم محصولات خود را صادر کنیم به همین دلیل پایگاه صادراتی شرکت را در یکی از کشورهای همسایه دایر کردیم؛ زیرا صادرات به اروپا به نشان سی‌ای (نشانگر انطباق با استانداردهای بهداشت، ایمنی و حفاظت از محیط زیست، برای محصولات فروخته شده در منطقه اقتصادی اروپا) نیاز دارد.
کسب مجوز و بقیه مسائل
شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه‌های مختلف مشکل دریافت مجوز از نهادهای گوناگون را دارند. برای نمونه شاهپور خیرآبادی مدیرعامل شرکت (در مرحله رشد) ساینا دام افرند پارسیان در این باره می‌گوید: مهم‌ترین مشکل این شرکت‌ها اخذ مجوز از سازمان‌های دولتی است؛ زیرا برخی افراد می‌توانند روی امضاهای طلایی مدیران دولتی اثر بگذارند. مجوز گرفتن به قدری سخت است که گاهی باعث ناامیدی مدیران شرکت‌ها می‌شود. خیرآبادی تاکید کرد: همچنین اعمال سلیقه در مدیریت دولتی به چشم می‌خورد؛ به عنوان مثال در مورد افزودنی‌های خوراک دام (که حوزه فعالیت این شرکت است) در استان‌های مختلف تعبیر قوانین، متفاوت است. در حالی که باید همه الزامات دریافت مجوز روی سایت سازمان دامپزشکی به آسانی مشخص و شفاف باشد، اما الزامات و شرایط کسب مجوز شفاف نیست.
روند پیچیده دریافت مجوز
مرضیه بهادری مسوول فنی شرکت‌تری تاژن نیز در این مورد توضیح داد: روند دریافت مجوز تجهیزات آزمایشگاهی در ایران بسیار پیچیده و زمان بر است. از مسوولان می‌خواهیم این روند را تسهیل و تسریع کنند. البته این محصولات به دلیل ارتباط با سلامت و حیات جامعه از حساسیت خاصی برخوردارند و باید در فرآیند اعطای پروانه تولید جزئی‌نگری و دقت فراوان اعمال شود ولی برخی فرآیندهای اداری و زمان‌بندی‌ها شاید بیش از حد لازم و قابل انتظار، به طول بینجامد. همچنین دستورالعمل‌های مدون و دقیقی در فرآیند ممیزی برخی محصولات آزمایشگاهی به خصوص در حوزه تشخیص مولکولی وجود ندارد. این مساله باعث می‌شود پرونده یک محصول با وجود فناوری و کیفیت بالا، ماه‌ها یا سال‌ها در اداره کل تجهیزات پزشکی در دست بررسی باقی بماند و نتیجه مشخصی نداشته باشد که این وضع زمان و سرمایه زیادی را از شرکت تولیدکننده می‌برد. امیر بهشتی نماینده شرکت دانش بنیان پارس فناوران رادین نیز مهم‌ترین مساله برای بقای شرکت‌های دانش‌بنیان را تورم می‌داند و می‌گوید: تورم باعث می‌شود همه برنامه‌ریزی‌ها به هم بریزد. از طرف دیگر نرخ ارز تقریبا ثابت یا مستقل از تورم است؛ یعنی نرخ ارز با نرخ تورم و متناسب با آن تغییر نمی‌کند و مستقل از آن است. برای نمونه اکنون ۲ سال است که تورم حدود ۴۰ درصد در کشور داریم؛ ولی نرخ دلار روی حدود ۲۸ تا ۳۰ تومان ثابت مانده است. این وضعیت باعث می‌شود موقعیت شرکت در بازار داخل و خارج و از نظر رقابت‌پذیری تغییر کند. او ادامه داد: بزرگ‌ترین کمک به این شرکت‌ها و کلیه شرکت‌ها و بخش تولید و نه‌فقط دانش‌بنیان‌ها، تثبیت وضعیت اقتصادی است تا بشود برنامه‌ریزی کرد. همه طرح‌های دیگر که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اجرا می‌کنند، برای توسعه شرکت‌ها ذیل این موضوع قرار می‌گیرد. زیرا تنها در این صورت شرکت می‌تواند سودآور باشد و بهای خود را حفظ کند.
