راهکار تامین مالی مبارزه با آلودگی هوا

گروه راه وشهرسازی |

آلودگی هوا همچنان یکی از مهم‌ترین مخاطرات زیستی در کلانشهرهای کشور و به ویژه پایتخت به شمار می‌رود. تازه‌ترین آمارهای رسمی نشان می‌دهد، در ۲۴۵ روزی که از سال ۱۴۰۱ می‌گذرد، پایتخت تنها ۲ روز هوای پاک داشته و ۱۳۸ روز هوای تهران قابل قبول بوده است، اما تهرانی‌ها ۹۳ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۸ روز هوای ناسالم برای همه گروه‌ها، ۲ روز هوای بسیار ناسالم و ۲ روز هوای خطرناک را تجربه کرده‌اند. این یعنی در نزدیک نیمی از روزهای امسال، هوای تهران وضعیت قابل قبولی برای اهالی این شهر نداشته و این در حالی است که هنوز ماه‌های آذر و دی که در آنها اغلب روزهای هوا ناسالم خواهد بود، فرا نرسیده است. برای کاهش معضل آلودگی هوا راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت متعددی ارایه شده است اما هر کدام نیازمند بودجه‌های کلان است. به‌طور مثال، به گفته داریوش گل علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست حداقل ۵۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد. هفته گذشته نیز بازوی پژوهشی مجلس اعلام کرد، اجرای راهکارهای اصلی رفع آلودگی هوا به بیش از 206 هزار میلیارد تومان بودجه (معادل 2.5 درصد از بودجه سال 1401 کشور) نیاز دارد. اما از آنجا که تامین این بودجه در شرایط کنونی مقدور نیست، مرکز پژوهش‌های مجلس راهکارهای «کم‌هزینه و زودبازده» کاهش آلودگی هوا را بررسی کرده است تا خسارت حدود 2.3 میلیارد دلاری (بیش از 80 هزار میلیارد تومان) آن بر سلامتی مردم تهران کم شود. ارزیابی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد، برای کاهش آلودگی هوا از طریق اجرای راهکارهای پیش‌رو، حدود 11هزار میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است که بخشی از آن توسط دولت، بخشی توسط شهرداری‌ها، بخشی آورده متقاضیان و باقی از سایر منابع قابل تأمین است. با صرف این هزینه، حدود 18 هزار میلیارد تومان عایدی اقتصادی ناشی از کاهش آلودگی هوا نتیجه خواهد شد و بیانگر این است که طول دوره بازگشت سرمایه کمتر از یک سال خواهد بود. در این حال، آنگونه که ایلنا گزارش کرده است، داریوش گل علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست در یک نشست خبری اعلام کرد که این سازمان براساس قانون هوای پاک و سایر مقررات مربوط به مبارزه آلودگی هوا، اجرای ۶۲ حکم را که معطل مانده برای حل این معضل در کلانشهرها شناسایی کرده است که البته اجرای آنها به حداقل ۵۰ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد. این در حالی است که بودجه امسال مبارزه با آلودگی هوا تنها ۳۲۰ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است و این مساله نشان می‌دهد که اعتبارات جاری کشور برای تامین هزینه‌های لازم در جهت مبارزه با آلودگی هوا بسیار ناکافی است. پیش از این سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست اعلام کرده بود که آلودگی هوا سالانه ۳۱۰ هزار میلیارد تومان به کشورمان خسارت می‌زند که بخش مهمی از آن مربوط به هزینه‌های درمانی بیماری‌های مربوط به این معضل زیست محیطی است؛ به نحوی که سالانه حداقل ۲۱ هزار مرگ منتسب با آلودگی هوا در کشورمان ثبت می‌شود. مجموع این مسائل نیز نشان می‌دهد که رفع معضل آلودگی هوا با وجود اینکه در کوتاه‌مدت هزینه‌های زیادی را بر دوش دولت می‌اندازد، اما قطعا در بلندمدت از نظر اقتصادی و بهداشتی برای دولت به صرفه است و می‌تواند باعث کاهش هزینه‌های اجتماعی و نارضایتی‌های مردمی ناشی از وجود این پدیده در کشورمان شود.

  آلودگی هوا کاهش نمی‌یابد

با وجود اینکه سرمایه‌گذاری برای کاهش آلودگی هوا قطعا در بلندمدت از نظر اقتصادی به صرفه است، اما در سال‌های گذشته دولت‌ها عمدتا به دلیل هزینه‌بر بودن راهکارهای لازم برای مبارزه با این پدیده زیست محیطی، از اجرای برنامه‌های کارشناسی و مقررات صریح کشور برای حل معضل آلودگی هوا سر باز زده‌اند. در این میان حتی راهکارهای ۱۵ گانه‌ای که اخیرا توسط مرکز پژوهش‌های مجلس پیشنهاد شده است نیز بیشتر معطوف به تعویض کاتالیست خودروهای شخصی و تاکسی‌ها، نصب فیلتر جاذب دوده روی اتوبوس‌های درون شهری، برون شهری و کامیون‌ها، انژکتوری کردن تمام موتورسیکلت‌های کاربراتوری و نصب تجهیزات مخصوص روی اتوبوس‌های گازسوز، ماشین آلات عمرانی و ژنراتورها و برنامه‌های هزینه‌بر دیگری از همین دست است. این در حالی است که راهکارهای زیادی نیز برای کاهش آلودگی هوا وجود دارد که از نظر مالی خودگردان است، یعنی منابع مالی لازم برای آنها از طریق اجرای خود این راهکارها تامین می‌شود و نیاز به صرف بودجه‌های کلان دولتی برای عملیاتی کردن آنها وجود ندارد.

   روش‌های خودگردان رفع آلودگی

این نکته‌ای است که «یوسف رشیدی» پژوهشگر حوزه آلودگی هوا و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی روی آن دست گذاشت و به ایلنا گفت: با توجه به اینکه تاکنون دولت‌ها استقبال چندانی از اجرای راهکارهای هزینه‌بر در جهت مبارزه با آلودگی هوا نداشته‌اند، به نظر می‌رسد ما برای کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها باید به فکر اجرای روش‌های خودگردان یا تغییر برخی رویکردهای مدیریتی داشته باشیم، زیرا اکنون شرایط اقتصادی کشور به گونه‌ای نیست که ما از دولت انتظار داشته باشیم که بتواند با صرف هزینه‌های بالا به کاهش آلودگی هوا بپردازد. بنابراین تا زمانی که برنامه‌های کاهش آلودگی هوا از نظر مالی خودگردان نباشد، اقدامات پیش بینی شده در این برنامه‌ها اجرایی نخواهد شد. وی افزود: در قانون هوای پاک و سایر مفاد قانونی و برنامه‌هایی که تاکنون برای مبارزه با آلودگی هوا پیش‌بینی شده است، عمدتا روی اقدامات هزینه‌ای نظیر تعویض کاتالیست خودروهای بنزینی، نصب فیلتر جاذب دوده روی خودروهای دیزلی، تغییر سوخت نیروگاه‌ها، به‌روزرسانی تجهیزات صنایع، ارتقای کیفیت سوخت، ارتقای استانداردهای آلایندگی وسایل حمل و نقل، توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی و مواردی از این دست تمرکز شده است که قطعا همگی نقش مهمی در کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها دارند، اما چون همه این راهکارها هزینه‌بر هستند، دولت‌ها در چند سال گذشته که کشور درگیر مشکلات اقتصادی شدیدی بوده، بخش زیادی از آنها را اجرایی نکرده‌اند و به دلیل همین خودگردان نبودن است که اجرای اغلب قوانین مبارزه با آلودگی هوا روی زمین مانده است.

  کسری بودجه دولت و آلودگی هوا

رشیدی با بیان مثالی درباره اقدامات موفق خودگردان اجراشده در کشور در راستای کاهش آلودگی هوا توضیح داد: در سال‌های گذشته، ما فرآیند مناسبی را برای اسقاط خودروهای فرسوده اجرا می‌کردیم که خود این فرآیند، هزینه‌های مالی خود را تامین می‌کرد و تاثیر مناسبی هم در کاهش آلودگی هوا داشت؛ به نحوی که وقتی واردات خودرو آزاد بود، ما واردکنندگان را موظف کرده بودیم که به ازای واردات هر خودرو، بسته به حجم موتور، دو یا سه خودروی فرسوده را اسقاط کنند و همین مساله باعث شده بود که بدون صرف اعتبارات مستقیم دولتی، بخش زیادی از خودروهای فرسوده کشور از چرخه تردد خارج شود و همزمان خودروهای کم مصرف وارد کشور شوند، اما متاسفانه خیلی زود واردات خودرو متوقف شد و فرآیند تعریف شده برای اسقاط خودروهای فرسوده نیز کارکرد خود را از دست داد. عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: با توجه به تداوم مشکلات اقتصادی کشور و کسری بودجه دولت در سال‌های گذشته، اکنون ما نیاز داریم که اقداماتی را در جهت کنترل آلودگی هوا تعریف کنیم که به صورت خودگردان، منابع مالی خود را تامین کنند تا نیازی نباشد که با صرف بودجه‌های هنگفت، این معضل اساسی حل شود. اما متاسفانه انتشار گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس نشان داد که قوه مقننه هنوز هم به دنبال تصویب مقررات هزینه‌بر است که دقیقا به دلیل همین هزینه‌بر بودن، دولت از عهده اجرای آنها برنخواهد آمد. این در حالی است که در سال‌های گذشته تصویب قوانین هزینه‌بر برای کاهش آلودگی هوا، باعث شده است که عملا اینگونه قوانین به توصیه‌هایی کارشناسی برای دولت‌ها تقلیل یابند که در عمل اجرایی نمی‌شوند و به این شکل، هم معضل آلودگی هوا حل نمی‌شود و هم وجهه قانون آسیب می‌بیند. وی تاکید کرد: مراکز تحقیقاتی و اتاق‌های فکر مهم کشور از جمله مرکز پژوهش‌های مجلس، باید به جای نوشتن توصیه‌های کارشناسی به فکر برنامه‌ریزی برای اجرای راهکارهای عملیاتی در راستای مبارزه با آلودگی هوا باشند. به عبارت دیگر، با توجه به مشکلات بودجه‌ای شدید دولت، ما ابتدا باید به فکر تدوین راهکارهای خودگردان کنترل آلودگی هوا و سپس اجرای این راهکارها به صورت آزمایشی باشیم و بعد هم وقتی به راهکارهایی عملیاتی بدون صرف هزینه مستقیم دولتی رسیدیم، تاثیر محسوس آن بر کاهش آلودگی هوا را شاهد خواهیم بود، این راهکارها را باید به صورت قانون در مجلس تصویب کنیم و در نهایت به اجرای راهکارهای موثر، عملیاتی و خودگردان در سراسر کشور بپردازیم.