بودجه، برنامه و فرزین

هادی حق‌شناس| طی روزها و هفته‌های اخیر اخباری در حوزه‌های اقتصادی منتشر شد که با بررسی آنها می‌توان بخشی از مشکلات مهم اقتصاد و مدیریت کشور را استخراج کرد.

از یک طرف خبر رسید که دولت بودجه 1402 کل کشور را راهی بهارستان کرده، اما نمایندگان از پذیرش آن به دلیل عدم ارایه برنامه هفتم توسعه سر باز زده‌اند. خبری که باعث افزایش برخی نوسانات در اقتصاد کشور شد. در نقطه مقابل انتشار خبر انتخاب رییس کل جدید بانک مرکزی بود که کمی از نوسانات کاست. این دو خبر در کنار هم نشان می‌دهند تا چه اندازه تصمیم‌سازی‌های کلان می‌توانند جهت‌دهی اقتصاد را تعیین کنند.

در بطن قانون بودجه، اعداد و شاخص‌های پولی، مالی، عمرانی و جهت‌گیری‌هایی وجود دارد که به نوعی به همه فعالان اقتصادی، ارتباطی، دیپلماسی و... پیام ارسال می‌کنند. هر اندازه که برنامه دولت‌ها در این زمینه شفاف‌تر باشند، طبیعتا فضای اقتصادی کشور شفاف‌تر می‌شود. همانطور که شرح داده شد، طی روزهای اخیر تغییری در راس هرم بانک مرکزی ایجاد شد، فردی (اقتصادخوانده) جایگزین فرد دیگری شد. این تغییر در شرایطی که نرخ ارز، دلار و... در حال افزایش قیمت بود، باعث مهار اندک نوسانات فزاینده نرخ دلار و ثبات بیشتر شد.

البته ممکن است، طی هفته‌های آینده اتفاق دیگری در نرخ ارز بیفتد، اما اصل حرف من این است که انتخاب‌های درست و شفافیت در اقتصاد، رفتارها را پیش‌بینی‌پذیر می‌کند. اساسا یکی از مشکلات مهم اقتصاد ایران آن است که نااطمینانی‌های فراوانی وجود دارد. در واقع رفتار دولتمردان، سیاستگذاران و...پیش‌بینی‌ناپذیر است.

وقتی بودجه و برنامه و... تدوین و ارایه می‌شوند، رفتارهای اقتصادی هم پیش‌بینی‌پذیر می‌شوند. این روند ثبات اقتصادی را بالا برده و باعث کاهش ریسک اقتصادی می‌شود. دلیل اینکه سوداگری و بورس‌بازی و دلالی در اقتصاد ایران رونق دارد، ناشی از آن است که فضای اقتصادی ایران سرشار از فضای نااطمینانی است. یعنی کسی نمی‌تواند بگوید که طی 3ماه آینده تا عید چه فرآیندی قرار است در اقتصاد شکل بگیرد. وقتی سیاستگذاران و تصمیم‌سازان رفتارهای قابل پیش‌بینی و شفاف داشته باشند، تحلیلگران و مهم‌تر از آن اهالی اقتصاد هم می‌توانند پیش‌بینی داشته باشند. 

در همه سنوات قبلی و مطابق قانون، بودجه سالانه کشور 15آذر می‌بایست راهی بهارستان شود. لازم بود امسال هم این روند با شفافیت طی شود. اما هنوز معلوم نیست بودجه چه زمانی اعلام وصول می‌شود. البته اخبار جسته و گریخته‌ای در خصوص ارایه بودجه و عدم پذیرش بودجه توسط نمایندگان منتشر شده است که صحت و سقم آن باید روشن شود. دولت هنوز تردید دارد که آیا بودجه را با برنامه بدهد یا بدون برنامه؟

هرچند مرسوم نیست که برنامه‌های 5ساله تمدید شوند، اما در سال 1401 برنامه ششم، یک سال تمدید شد. دولت با یک سال تاخیر می‌بایست بودجه و برنامه هفتم را ارایه می‌کرد که این روند را محقق نکرده است. اساسا بودجه باید برشی یک ساله از برنامه‌های توسعه باشند. مشخص نیست، شاخص‌های اصلی اقتصاد در افق پیش‌رو چه سرنوشتی خواهند داشت. با این توضیحات راهکار معقول این بود که دولت هرچه سریع‌تر برنامه هفتم توسعه را نیز تقدیم مجلس می‌کرد، چون دولت وظیفه‌اش را انجام نداده، مجلس هم لایحه بودجه را اعلام وصول نکرده است.

این وضعیت چند ابهام اساسی ایجاد می‌کند: اول) آیا برنامه‌های توسعه در اقتصاد ایران اثرگذار هستند؟ دوم) برنامه‌های قبلی تا چه اندازه اثرگذار بوده‌اند؟ بررسی‌های تحلیلی نشان می‌دهد از 6 برنامه گذشته در خوش‌بینانه‌ترین حالت یک‌سوم اجرایی شده و دوسوم باقی، اجرایی نشده است. بنابراین اثرگذاری برنامه‌های 5ساله در اقتصاد ایران حداکثر 30الی 35درصد است.

از سوی دیگر فضای اقتصادی کشور به خصوص طی ماه‌های اخیر در شرایط نااطمینانی به سر می‌برد. از فرار سرمایه گرفته تا مهاجرت منابع انسانی وضعیت نامناسبی را متوجه اقتصاد کرده است. در این شرایط نااطمینانی، ارایه برنامه توسط دولت، به نفع اقتصاد است. در شرایط بحرانی است که برنامه‌ها می‌توانند راهگشا باشند. برخی تصور می‌کنند، تنها زمانی برنامه اهمیت دارند، که منابع مالی وجود داشته باشند. این تصور غلطی است. در برنامه‌های 5ساله چهارم و پنجم به دلیل افزایش نرخ ارز چند برابر منابع مورد نیاز بودجه وجود داشت، اما هیچ‌کدام از برنامه‌های کلان اجرا نشدند. دولت وقت اساسا اعلام می‌کرد، اعتقادی به برنامه ندارد.

باید توجه داشت، ارایه برنامه فقط در خصوص منابع بخش خصوصی نیست، برنامه‌های توسعه‌ای نگاشته می‌شوند تا ظرفیت‌های حقوقی و چشم‌انداز برای مشارکت بخش خصوصی هم فراهم شود. اما برخی تصور می‌کنند مخاطب برنامه فقط دستگاه‌های اجرایی هستند. برای دولت است تا پل بسازد، مدرسه بسازد، حمل و نقل را توسعه دهد و... این در حالی است که برنامه‌ها حرکت اقتصادی را در افق پیش رو مشخص می‌کنند.

با این توضیحات امیدوارم هرچه سریعتر تکلیف برنامه هفتم توسعه از یک طرف و بودجه 1402 در دولت و مجلس مشخص شود. گروکشی‌های جناحی و لجبازی‌های مرسوم نه تنها کمکی به بهبود وضعیت اقتصادی کشور نمی‌کند بلکه کلاف سردرگم اقتصاد را پیچیده‌تر از قبل می‌سازد. گزاره‌ای که هیچ‌کس دوست ندارد اقتصاد و مدیریت ایران به آن سمت و سو کشیده شود.