محمدرضا منجذب

یکی از واژه‌های پرکاربرد در اقتصاد ایران «رانت» و «ویژه‌خواری» است که به کرات در فضای رسانه‌ای و تحلیلی کشورمان تکرار می‌شود. این روزها که بودجه 1402 در حال چکش‌کاری است، برخی ابهامات در خصوص بودجه‌های خاص، معافیت‌های ویژه و روابط خارج از متن مطرح می‌شود که همگی یادآور روابط ویژه است.

از سوی دیگر، زمانی که ارز 4200 تومانی در فضای اقتصادی کشورمان شکل گرفت، برخی افراد و جریانات به این «رانت» دسترسی داشتند و گروه کثری جامعه فاقد دسترسی به این امکان بودند. در بازار خودرو هم به دلیل وجود نظام چند نرخی، تفاوت میان قیمت کارخانه تا قیمت بازار در قالب «رانت» برای برخی افراد و جریانات دارای نفوذ متبلور می‌شد.

این روند در بازار سهام در قالب رانت اطلاعاتی و در سایر بازارها در شکل و شمایل‌های متفاوتی بروز می‌کرد. اخیرا هم بحث‌های عجیبی درباره دسترسی برخی افراد دارای نفوذ به دلار 28500 تومانی برای واردات گوشی‌های همراه شنیده می‌شود که حیرت‌انگیز است. در واقع افراد گوشی‌های پرتقاضا را با نرخ ارز نیمایی وارد می‌کردند و با دلار آزاد به فروش می‌رساندند. مابه‌التفاوت 28500 تومان تا نرخ دلار بازار آزاد (مثلا 57هزار تومانی) در قالب رانت برای عده‌ای خاص معنا پیدا می‌کرد. حتی فروش نان خارج از نوبت به یک مشتری خاص می‌تواند نوع خاصی از روابط رانتی تلقی شود. در کل دامنه وسیعی از روابط رانتی از بالاترین سطوح اقتصادی و طبقاتی تا پایین‌ترین سطوح وجود دارد که باعث شکل‌گیری یک اقتصاد رانتی و یک جامعه ویژه‌خوار می‌شود. اما علی‌رغم همه این نمونه‌های متکثر کمتر شاهد آن هستیم که معنای «رانت» از منظر علم اقتصاد و تبعات آن در شاخص‌ها و گزاره‌های اقتصادی به‌طور دقیق شرح داده شود. در جریان این یاداشت تلاش می‌کنم نگاهی به این مفهوم بسیار پر کاربرد بیندازم: 

1) قبل از هر چیز باید دید تعریف رانت در علم اقتصاد چیست؟ رانت، یک فعالیت غیربهره‌ور و غیرمولد است که برای به دست آوردن منافع شخصی از فعالیت‌ها و منابع عمومی صورت می‌گیرد. در نمونه‌های متعددی که در ابتدای مطلب مطرح شد نمونه‌هایی از این دسترسی‌های رانتی شرح داده شد. این فعالیت شامل گستره‌ای از فعالیت‌ها از نوع قانونی مانند لابی کردن و تبلیغات گرفته تا فعالیت‌های غیرقانونی مثل رشوه‌گیری و فساد اداری است.

اتلاف و هرز رفتن منابع در جامعه، تنها تخصیص نادرست منابع نیست بلکه هزینه‌های ناشی از اخذ امتیازهای انحصاری و ویژه را نیز شامل می‌شود. هزینه‌ای که سهم بالایی از درآمد ملی کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص داده است. اما آیا رانت فقط در جامعه ایرانی وجود دارد یا خطر ابتلا به آن برای سایر جوامع نیز وجود دارد؟ اگر پاسخ مثبت است سایر جوامع برای مقابله با این مفهوم خسارت‌بار چه می‌کنند؟ 

2) همه جوامع در معرض رفتارهای فاسد و غیرقانونی قرار دارند ولی رانت‌جویی فراگیر جایی اتفاق می‌افتد که ساختارها (دولت‌ها) ضعیف، فاسد، در حال زوال، رشوه‌خوار، فاقد حاکمیت قانون هستند که معمولاً در اغلب کشورهای با درآمد کم و متوسط وجود دارد. مهم‌ترین عامل برای مقابله با رانت، گسترش شفافیت و تحقق توسعه است. قاعدتا همزمان با فرآیند توسعه اقتصادی که شفافیت‌ها افزایش می‌یابد و حاکمیت قانون مستقر می‌گردد، رانت‌ها کاهش می‌یابد.

3) برخلاف تصور عموم، رانت‌ها تنها شامل سودهای انحصاری نیستند بلکه یارانه‌ها، مقرری‌های سازمان‌یافته با مافیای‌های خصوصی، سودهای بالایی که رقبا به نوآوران قبل از تقلید از نوآوری آنها می‌پردازند، و غیره می‌باشد. رانت اطلاعاتی هنگامی اتفاق می‌افتد که رانت‌خوار از اخبار و تصمیمات یا قوانین آتی خبر دارد، و بر مبنای آن تصمیمات اقتصادی زودتری را انجام می‌دهد و به‌واسطه آن در آینده سودهای غیرمتعارفی را به دست می‌آورد.

رانت امضای طلایی هنگامی اتفاق می‌افتد که صاحب منصبی یا ارگانی، حق واگذاری امتیازی به دیگران را در جهت استفاده از منابع طبیعی، راه‌اندازی فعالیتی خاص و... فراتر از قانون و مصوبات را دارا است. نوع دیگر رانت‌خواری گروهی و جناحی (رانت سیاسی) است. بدین‌ترتیب که برخی از متصدیان امر با انگیزه کمک به جناح و حزب مورد نظر خود، از امکانات، فرصت‌ها و امتیازهایی که در اختیار دارند، به صورت غیرقانونی استفاده می‌کنند.

4) در مجموع در علم اقتصاد رانت درآمدی است که بی‌تلاش به دست می‌آید. رانت‌خوارها با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی‌شان یا از طریق آشنایانی که صاحب این نفوذ هستند به صورت غیرقانونی به منابع مالی دست پیدا می‌کنند و به کسب ثروت می‌پردازند. رانت‌خواری پدیده‌ای است که آسیب‌های فراوان اجتماعی و اقتصادی فراوانی برای کشورها به وجود می‌آورد.

 بنا به نظر اقتصاددانان، درآمدهایی که خارج از فعالیت‌های مولد اقتصادی و با بهره‌گیری از قدرت و نفوذ سیاسی یا اقتصادی صورت می‌پذیرد همیشه به عنوان آفتی برای نظام اقتصادی و توسعه اقتصادی هر کشوری حساب شده است. مصداق بارز این کلام همان «رانت و رانت‌خواری» است. مجموعه داده‌های اطلاعاتی ذکر شده، نمایانگر خسارات‌هایی است که ویژه‌خواری رانت در فضای اقتصادی و نظم و نظامات بازارها ایجاد می‌کند. خسارت‌هایی که باید هرچه سریع‌تر راهکاری برای پایان دادن به آنها پیدا کرد.