قراردادهای اختیار معامله

سعید امیرشاه‌کرمی

وجود ابزارهای مالی متنوع برای سرمایه‌گذاران در بازارهای مالی باعث افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران و در نهایت باعث بهبود کارایی آن بازارها می‌شود. ابزارهای مشتقه که با هدف اصلی پوشش ریسک‌های آتی نوسانات قیمتی بر روی دارایی‌های مختلفی از جمله سهام ایجاد شده‌اند یکی از ابزارهای مالی به حساب می‌آیند که سرمایه‌گذاران زیادی را جذب بازارهای مالی می‌کند. قراردادهای اختیار معامله به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مشتقه نقش بسیار مهمی در پوشش ریسک برای مصرف‌کنندگان و تولید‌کنندگان ایفا می‌کنند.

انواع قراردادهای اختیار معامله: 

 به‌ طور کلی قراردادها از منظر تحویل و پرداخت وجه به چهار نوع تقسیم می‌شوند:

الف: قراردادهای نقدی. ب: قراردادهای نسیه ج: قراردادهای سلف. د: قراردادهای آتی.

 قراردادهای اختیار معامله یکی از انواع قراردادهای آتی به حساب می‌آیند به عبارتی خریدار در این قراردادها با پرداخت مبلغی تحت عنوان حق اختیار حق خرید یا فروش کالای مشخص را با قیمت مشخص و تعیین شده طبق قرارداد در تاریخ معینی برای خود ایجاد می‌کند. شایان ذکر است در قراردادهای اختیار معامله خریدار قرارداد اختیار دارد ولی فروشنده قرارداد تعهد به انجام معامله را دارد. 

قراردادهای اختیار معامله بر اساس حق ایجادی به نوع اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم‌بندی می‌شوند در ادبیات مالی به قراردادهای اختیار معامله خریدکال آپشن (call option) و به قراردادهای اختیار معامله فروش پوت آپشن (put option) گفته می‌شود.  در قرارداد اختیار معامله از نوع خرید، خریدار حق خرید و در قرارداد اختیار معامله از نوع فروش، خریدار حق فروش سهام را با قیمت مشخص و در آینده معین دارد.

قراردادهای اختیار معامله ویژگی‌های مهمی دارند که در ادامه به آنها اشاره می‌شود: 

قرارداد اختیار معامله یک نوع ابزار مشتقه به حساب می‌آید. دلیل اطلاق عبارت مشتقه به قراردادهای اختیار به معامله این است که این قراردادها به واسطه کالای پایه مالی و غیرمالی از جمله سهام ایجاد شده است. به عبارتی به خودی خود هیچ موجودیتی ندارد. برای مثال قرارداد اختیار معامله بر سکه تمام بهار آزادی که در بازار مشتقه بورس کالای ایران معامله می‌شود به واسطه سکه تمام بهار آزادی ایجاد شده است. در ادبیات مالی قراردادهای اختیار معامله به عنوان یکی از ابزارهای مشتقه (Derivatives) محسوب می‌شود. قرارداد اختیار معامله یک نوع ابزار پوششی ریسک نیز است. پوشش ریسک یکی از مهم‌ترین کارکردهای این ابزار است.

به عبارتی خریداران قراردادهای اختیار معامله در مقابل پرداخت مبلغی تحت عنوان حق اختیار در قراردادهای از نوع خرید خودشان را در مقابل افزایش قیمت کالای موضوعی قرارداد و در قراردادهای از نوع فروش، خودشان را در برابر کاهش قیمت کالای موضوع قرارداد ایمن می‌کنند شایان ذکر است در صورتی که در قرارداد اختیار معامله از نوع خرید قیمت کالای معین در سررسید نسبت به قیمت تعیین شده در قرارداد پایین‌تر باشد خریدار با توجه به اینکه اختیار خرید دارد و نه تعهد می‌توانند قرارداد خود را اعمال نکنند چرا که می‌تواند همان کالا را در بازار پایین‌تر بخرد. در قرارداد اختیار معامله از نوع فروش نیز در صورتی که قیمت کالای مورد نظر در سررسید نسبت به قیمت تعیین شده در قرارداد بالاتر باشد، خریدار با توجه به اینکه اختیار فروش دارد و نه تعهد می‌تواند قرارداد خود را اعمال نکند چرا که می‌تواند همان کالا را در بازار بالاتر بفروشد.

ویژگی دیگر قرارداد اختیار معامله دو طرفه بودن آن است در قراردادهای اختیار معامله بر اساس پیش‌بینی معامله‌گران از روند قیمت آتی می‌توانند هم از افزایش قیمت کالای پایه، با خرید قرارداد اختیار خرید و هم از کاهش قیمت کالای پایه، با خرید قرارداد اختیار فروش مربوط به آن کالا نفع ببرند. وجود وجه تضمین در قراردادهای اختیار معامله یکی از ویژگی‌های مهم دیگر این قرارداد به حساب می‌آید. در این قراردادها با توجه به اینکه فروشنده قرارداد چه فروشنده اختیار خرید و چه فروشنده اختیار فروش به ترتیب تعهد به فروش و تعهد به خرید برای خود ایجاد می‌کند و به خاطر اینکه از تعهد خود سر باز نزند، باید وجوهی را تحت عنوان وجوه تضمین نزد اتاق پایاپای به ودیعه بگذارد. شایان ذکر است خریدار قراردادهای اختیار معامله با توجه به اینکه با پرداخت مبلغی تحت عنوان حق اختیار برای خود حق (نه تعهد) برای خرید یا فروش کالای مورد نظر ایجاد می‌کند نیاز به پرداخت وجه تضمین ندارد.

مکانیسم تسویه روزانه حساب‌ها: 

با توجه به اینکه قیمت دارایی پایه موضوع قراردادهای اختیار معامله در فاصله زمانی انعقاد قرارداد تا سررسید دچار نوسان قیمتی و بعضا نوسانات بالا نیز می‌شود و از طرفی با توجه به اینکه فروشنده قرارداد تعهد به انجام معامله را دارد وجوه تضمین مربوطه باید بر اساس نوسانات قیمتی به‌روز‌رسانی شود در ادبیات مالی به عملیات به‌روز‌رسانی وجوه تضمین مارک تو مارکت  (Mark-To-Market) گفته می‌شود.

قیمت اعمال: 

 به قیمتی که بر اساس قرارداد اختیار معامله مذکور طرفین معامله برای معامله کالای مورد نظر در سررسید تعیین می‌کنند قیمت اعمال گفته می‌شود در ادبیات مالی به قیمت اعمال (Exercise price) اطلاق می‌شود. 

بازدهی قراردادهای اختیار معامله: 

به صورت کلی در قراردادهای اختیار معامله بازدهی قرارداد بر اساس میزان تغییرات قیمت دارایی پایه تعیین می‌شود. به صورت تئوری نیز در قراردادهای اختیار معامله خرید برای خریدار میزان سود باز است اما میزان زیان کاملا مشخص است. اما برای فروشنده قرارداد میزان سود کاملا مشخص، اما میزان زیان باز است. تا زمانی که قیمت بازار دارایی پایه از قیمت اعمال کمتر باشد خریدار اختیار خرید به میزان وجه پرداختی برای خرید حق اختیار مذکور، در زیان است. اما با افزایش قیمت بازار نسبت به قیمت اعمال، به تدریج زیان خریدار کمتر می‌شود تا به صفر برسد و بعد از آن با ادامه افزایش قیمت بازار دارایی پایه، خریدار به منطقه سود وارد می‌شود. هر میزان قیمت بازار دارایی پایه افزایش پیدا کند، سود خریدار نیز بیشتر می‌شود بنابراین میزان سود برای خریدار باز است.

تا زمانی که قیمت بازار نسبت به قیمت اعمال شده پایین‌تر باشد فروشنده اختیار خرید به میزان وجوه دریافتی از محل فروش حق اختیار به خریدار، در سود است که میزان آن نیز کاملا ثابت و مشخص است اما با ادامه افزایش قیمت بازار و پیشی گرفتن آن از قیمت اعمال سود، فروشنده اختیار خرید به تدریج کم و به صفر تمایل پیدا می‌کنند و بعد از آن با ادامه افزایش قیمت دارایی پایه، فروشنده وارد منطقه زیان می‌شود که میزان آن نیز باز است.

 نکته بسیار مهم این است که در قراردادهای اختیار معامله میزان ریسک برای خریدار، چه خریدار اختیار معامله خرید و چه اختیار معامله فروش تقریبا ثابت است اما برای فروشنده قراردادهای مذکور میزان ریسک بالاست.

ارزش‌گذاری قراردادهای اختیار معامله: 

در قراردادهای اختیار معامله قیمت بازار اختیار معامله شامل دو جزء اصلی است؛ قیمت ذاتی و قیمت زمانی.

به مازاد قیمت بازار دارایی پایه نسبت به قیمت اعمال در هر لحظه از زمان قیمت ذاتی گفته می‌شود.

به مازاد قیمت بازار قرارداد اختیار معامله مورد نظر نسبت به قیمت ذاتی قیمت زمانی گفته می‌شود.

 نکته بسیار مهم در این زمینه این است که بین قیمت و ارزش تفاوت وجود دارد منظور از قیمت آن چیزی است که وقتی یک سهم در بازار مورد معامله قرار می‌گیرد تعیین می‌شود اما ارزش آن است که سرمایه‌گذاران بر اساس عوامل گوناگون از جمله چشم‌انداز آتی و شرایط اقتصادی برای آن سهم تعیین می‌کنند. بنابراین ارزش می‌تواند از دید سرمایه‌گذاران متفاوت از قیمت باشد.

 در خصوص ارزش قراردادهای اختیار معامله مهم‌ترین عامل تاثیرگذار پیش‌بینی روند قیمت آتی دارایی پایه است. دو عامل مهم دیگر میزان نوسانات قیمت دارایی پایه مورد نظر و همچنین میزان بازدهی مورد انتظار سرمایه‌گذاران است.

روش‌های خارج شدن از قراردادهای اختیار معامله: 

برای خارج شدن یا اصطلاحا بستن موقعیت در بازار قراردادهای اختیار معامله دو روش وجود دارد.

روش اول اتخاذ موقعیت معکوس در قرارداد یا خارج شدن قبل از سررسید: 

 فرض کنید شخصی قرارداد اختیار معامله خرید سهام شرکتی را خریداری کرده است حال اگر وی قصد خارج شدن از قرارداد مذکور را داشته باشد کافی است قراردادهای خود را به همان تعدادی که مالک آن است در بازار بفروشد در این حالت فرد مورد نظر از قرارداد خارج شده است.

روش دوم تحویل گرفتن یا تحویل دادن دارایی پایه در سررسید مشخص است که به آن خارج شدن در سررسید نیز گفته می‌شود: 

در این روش وی تا سررسید قرارداد صبر می‌کند و با فرض اینکه در آن روز قرارداد در سود است (قیمت بازار بیشتر از قیمت اعمال است) نسبت به فرآیند اعمال اقدام می‌کند. در این حالت وی فقط با واریز مبلغ اعمال دارایی پایه مورد نظر را از فروشنده آن قرار داد به دست می‌آورد. در صورتی که قرارداد در روز سررسید در حالت زیان باشد هیچ گونه اقدامی صورت نخواهد گرفت و فرد خریدار به اندازه وجوه پرداختی بابت خرید اختیار مورد نظر، زیان کرده است.