به زعم بسياري از كارشناسان، آنچه زمينه را براي حضور كشورمان در پالايشگاه‌هاي فراسرزميني و افزايش تضميني فروش نفت مان مهيا كرد، اعتماد به توان داخلي و دانش بنياني كشور و استفاده حداكثري از محصولات توليد بار اول در صنايع نفت و گاز بود.
به گزارش خبرنگار «تعادل»، اين راهكار جديد كه ايران با صادرات خدمات فني و مهندسي به بازسازي پالايشگاه‌هاي نيمه فعال كشورهاي همسو اقدام مي‌كند، يك سياست بسيار مهم و جديد است. اين روش، در بسياري از كشورهاي تحريمي اين امكان را به ايران خواهد داد كه از سرمايه‌گذاري مستهلك شده اوليه كشورهاي تحريمي براي تبديل كردن آن پالايشگاه‌هاي ساخته شده به يك پالايشگاه فراسرزميني سازگار با نفت خام ايران براي خوراك ورودي استفاده كند. اين مهم تنها و تنها با صادرات خدمات فني و مهندسي دانش بنيان به وقوع پيوسته است.
قوانين حمايتي مانند قانون ترك تشريفات مناقصه و طرح توليد بار اول معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري، بستري براي استفاده از توان دانش‌بنياني كشور به وجود آورد. به نحوي كه توانستيم در شرايط تحريم نيازهاي صنعتي خود را برآورده كنيم و حتي به صادرات برخي اقلام راهبردي مانند كاتاليست‌ها بپردازيم.
دستيابي به فناوري‌ها و تجهيزات استراتژيك صنعتي به يك جنبه حياتي در توسعه زنجيره‌هاي ارزش صنعتي تبديل شده است. در سال‌هاي اخير تمركز قابل توجهي بر بومي‌سازي و توليد فناوري‌ها و تجهيزات تحريم شده و استراتژيك شده است كه با مشاركت با شركت‌هاي توانمند در اين زمينه تسهيل شده است. اين رويكرد كه به بومي‌سازي تجهيزات راهبردي با اجراي قانون جهش توليد دانش بنيان توسط دولت سيزدهم قوت گرفت. چندين قرارداد تحت مكانيسم توليد بار اول براي بومي‌سازي تجهيزات استراتژيك در صنايع مختلف امضا شده است.
صنعت نفت و گاز با بهره‌گيري از تجربه موفق خود در توليد بار اول، به عنوان پيشرو در اين زمينه ظاهر شده است. اين صنعت نه تنها بعد از پيگيري توليد بار اول و بومي‌سازي تجهيزات و فرآيندهاي پالايشگاهي در داخل كشور به خودكفايي رسيد بلكه با صادرات اين خدمات و تجهيزات توليد بار اول شده به توسعه صادرات نفت خام كشور دست يافت و در حال حاضر نيز ايران به يك بازيگر كليدي در بومي‌سازي تجهيزات استراتژيك تبديل شده است. اولين مكانيزم توليد شامل همكاري شركت‌هاي دانش بنيان و صنايع بزرگ كشور است. اين همكاري امكان اجراي استراتژي‌هاي بومي‌سازي مبتني بر دانش و فناوري را فراهم مي‌كند. هنگامي كه تجهيزات و فناوري با موفقيت بومي‌سازي شدند، فرصت‌هايي را براي بازارهاي صادراتي باز مي‌كند و كشور را به عنوان قطب اصلي براي توليد تجهيزات مربوطه تبديل مي‌كند.
اهميت توليد بار اول در دوران تحريم‌ها به ويژه در سال 1398 بيش از پيش آشكار شد و نقشي حياتي در جلوگيري از وقفه توليد صنعتي كشور در شرايط تحريم اقتصادي عليه صنايع بزرگ داشت. در بخش‌هاي خاصي از صنعت نفت و گاز، توليد اولين‌بار سنگ بناي تاب‌آوري كشور شد. ايران با بومي‌سازي تجهيزات و فناوري‌ها توانست تأثير تحريم‌ها را خنثي كند، در ارز صرفه‌جويي كند و در نهايت از صادرات تجهيزات و فناوري‌هاي داخلي درآمدزايي كند.
صنعت نفت و گاز در ايران از اين فرصت براي بهره‌برداري از توليد بار اول استفاده كرد. امروزه ايران با بومي‌سازي تجهيزات استراتژيك در صنعت پالايشگاه به سهامدار پالايشگاه‌هاي فراساحلي تبديل شده است. اين نشان‌دهنده اجراي موفقيت آميز جهش توليد دانش بنيان و نتايج مثبتي است كه براي زنجيره ارزش صنعتي كشور به همراه داشته است.
بومي‌سازي فناوري‌ها و تجهيزات استراتژيك صنعتي براي كشوري مانند ايران كه درگير تحريم است و به دنبال توسعه صنعتي مبتني بر مواد اوليه متنوعي كه دارد؛ مزاياي متعددي دارد. اول از همه، وابستگي به تامين‌كنندگان خارجي را به ويژه در زمان تحريم كاهش مي‌دهد. با توسعه توانمندي‌ها و تخصص‌هاي بومي، كشور به خود متكي مي‌شود و كمتر در برابر فشارهاي خارجي آسيب پذير مي‌شود. ثانياً، بومي‌سازي فرصت‌هايي را براي ايجاد شغل و توسعه نيروي كار ماهر ايجاد مي‌كند. از آنجايي كه شركت‌ها در تحقيق و توسعه و قابليت‌هاي توليد سرمايه‌گذاري مي‌كنند، استعدادهاي محلي را نيز استخدام كرده و آموزش مي‌دهند و به توسعه كلي اجتماعي-اقتصادي كشور كمك مي‌كنند. ثالثاً، بومي‌سازي نوآوري و پيشرفت فناوري را تحريك مي‌كند. زماني كه شركت‌ها درگير فرآيند انطباق و توليد فناوري‌ها و تجهيزات استراتژيك هستند، ناگزير با چالش‌ها و موانعي مواجه مي‌شوند كه نيازمند راه‌حل‌هاي نوآورانه است. اين امر منجر به توسعه فناوري‌هاي جديد، بهبود فناوري‌هاي موجود و توانايي رقابت در بازارهاي جهاني مي‌شود. با اين حال، تلاش‌هاي بومي‌سازي با مجموعه‌اي از چالش‌هاي خاص خود همراه است. يكي از چالش‌هاي اصلي، فقدان تخصص كافي و توانمندي‌هاي فناورانه در صنايع خاص است.
همكاري با شركت‌هاي توانمند و جذب سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي مي‌تواند به رفع اين چالش‌ها و تسريع در فرآيند بومي‌سازي كمك كند. علاوه بر اين، محدوديت‌هاي مالي مي‌تواند از نظر سرمايه‌گذاري در تحقيق و توسعه و دستيابي به تجهيزات لازم، چالشي ايجاد كند. حمايت دولت از طريق سياست‌هاي مطلوب، مشوق‌ها و مكانيسم‌هاي تامين مالي در غلبه بر اين موانع بسيار مهم است.
براي اطمينان از موفقيت تلاش‌هاي بومي‌سازي، داشتن يك اكوسيستم قوي كه از انتقال دانش، همكاري و نوآوري پشتيباني مي‌كند، بسيار مهم است. اين امر مستلزم ايجاد مراكز تحقيق و توسعه، دفاتر انتقال فناوري و مراكز رشد است كه بتوانند تبادل دانش و تخصص بين دانشگاه، صنعت و دولت را تسهيل كنند. همچنين مستلزم توسعه يك چارچوب جامع مالكيت فكري است كه از نوآوري محافظت و مشوق است.
در خاتمه، دستيابي به فناوري‌ها و تجهيزات استراتژيك صنعتي، با تمركز بر بومي‌سازي و توليد بار اول، به يك رويكرد توسعه قابل توجه در زنجيره‌هاي ارزش صنعتي تبديل شده است.
صنعت نفت و گاز در ايران با موفقيت از توليد بار اول و بومي‌سازي تجهيزات و فناوري‌هاي استراتژيك استفاده كرده و از اين طريق به صادرات نفت خام كشور و تبديل شدن به سهامدار پالايشگاه‌هاي فراساحلي كمك كرده است.
بومي‌سازي نه تنها تأثير تحريم‌هاي اقتصادي را كاهش مي‌دهد، بلكه فرصت‌هايي را براي ايجاد شغل، توسعه مهارت‌ها و پيشرفت فناوري ايجاد مي‌كند. با اين حال، چالش‌هايي مانند تخصص محدود و محدوديت‌هاي مالي بايد از طريق همكاري، حمايت دولت و ايجاد يك اكوسيستم مساعد برطرف شود.
نظرات مرتضي افقه، عضو هيات علمي اقتصاد دانشگاه اهواز، را در خصوص طرح توليد بار اول و كمكي كه به رشد صنعت نفت و گاز كشور كرده است، جويا شديم كه در ادامه مي‌خوانيد.
استفاده از توليدات بار اول
در دوران تحريم، صنايع نفت و گاز كشور را
سرپا نگه داشت
افقه با اشاره به اين موضوع كه استفاده از ظرفيت‌هاي دانش بنياني و توليدات بار اول در راستاي خنثي‌سازي تحريم‌هاي صنعتي امر مهمي است، در گفت‌وگو با خبرنگار«تعادل»، تصريح كرد: بنده سابقه حضور در پروژه‌هاي تحقيقاتي دانش محور را در جهاد دانشگاهي دارم و در پروژه‌هايي كه از حمايت برخوردار بودند، حضور داشتم.
وي ادامه داد: نكته مهم اين است كه حمايت از دانش بنيان‌ها و توليدات بار اول فقط به برهه كنوني كه در تحريم هستيم، خلاصه نشود. بعد از اينكه تحريم‌ها رفع شد، نبايد حمايت از دانش بنيان‌ها و توليدات بار اول را قطع كنيم. اين طرح‌ها مي‌توانند به رشد دانش‌بنيان‌ها كمك كنند و در نهايت رشد اقتصادي بيشتر را براي كشور به ارمغان مي‌آورند.
عضو هيات علمي اقتصاد دانشگاه اهواز توضيح داد: استفاده از توان داخلي و دانش بنياني كشور و توليدات بار اول در صنايع نفت و گاز كشور با جديت در دستور كار قرار دارد.
به نحوي كه توانستيم تا حد زيادي به رفع نيازهاي خود در عرصه تجهيزات راهبردي بپردازيم و حتي با صدور خدمات فني و مهندسي به تجهيز پالايشگاه‌هاي فراسرزميني اقدام كنيم. تا اينجاي كار بسيار خوب بوده است، اما نبايد با رفع تحريم‌ها، استفاده از توليدات بار اول در صنايع نفت و گاز رها شود.
افقه گفت: صنايع نفت و گاز از شرايط مالي خوبي برخوردارند و به راحتي مي‌توانند تجهيزات مورد نياز خود را از شركت‌هاي خارجي تهيه كنند. الان به خاطر شرايط تحريمي با مشكل مواجه هستند و به استفاده از توليدات بار اول روي آورده‌اند. نتايج مثبت اعتماد به توان داخلي و دانش بنياني كشور را مي‌بينيم.
وي ادامه داد: استفاده از توليدات بار اول و دانش بنياني بايد به يك رويه ثابت براي صنايع مختلف از جمله صنعت نفت و گاز تبديل شود. در شرايطي كه تحريم‌ها رفع شد نيز بايد حمايت از دانش بنيان‌ها در دستور كار باشد.
عضو هيات علمي اقتصاد دانشگاه اهواز خاطرنشان كرد: اقتصاد ملي زماني مي‌تواند مقاوم شود كه نيروي انساني داخلي بتوانند حتي الامكان كالاهايي را كه وارد مي‌شوند، بسازند.
افقه گفت: بومي‌سازي تجهيزات راهبردي و استراتژيك به ما كمك مي‌كند كه در شرايط تحريمي بتوانيم به حيات اقتصادي خود ادامه دهيم و دچار مشكلات جدي نشويم. استفاده از توليدات بار اول و دانش بنياني تاب آوري ما را در مقابل تحريم‌ها افزايش مي‌دهد و خارجي‌ها نمي‌توانند با تحريم كالاهاي راهبردي براي صنايع كشور مشكل ايجاد كنند.
وي ادامه داد: از طريق اجراي قوانين و طرح‌هاي حمايتي مانند قانون ترك تشريفات مناقصه و طرح توليد بار اول معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري مي‌توانيم بستري براي فعاليت دانش بنيان‌ها مهيا كنيم. به نحوي كه در وهله اول نياز كشور به اقلام راهبردي رفع شود و در ادامه بستري براي توسعه بازارهاي صادراتي كشور ايجاد كنيم.
