ظهور متغيرهاي تازه در مذاكرات ايران و غرب

محسن جلیلوند

دورنماي پيش روي منطقه پس از رخدادهايي چون ۷اكتبر (عمليات توفان‌الاقصي)، ۱۴آوريل (حمله ايران به اسراييل) و ساير تحولات به چه سمت و سويي ميل كرده است؟ احتمال توافق ميان ايران و غرب پس از حوادث اخير وجود دارد؟آيا دكترين راهبردي ايران در مواجهه با تهديدات بيروني تغيير كرده است؟ اين موارد بخشي از مهم‌ترين پرسش‌هايي است كه اين روزها در افكار عمومي موج مي‌زند.
1- با توجه به صحبت‌هاي اخير كمال خرازي درباره ظرفيت‌هاي ايران در دانش هسته‌اي، مشخص شد ايران ديگر از نقطه گريز هسته‌اي عبور كرده و امريكا ديگر چيزي در دست ندارد كه مبتني بر آن بخواهد فشار قابل توجهي بر ايران وارد سازد. در گذشته امريكا مدعي بود محدوده غني‌سازي ايران بايد حول و حوش ۳.۶ درصد باشد اما امروز تلاش مي‌كند ايران را مجاب كنند غني‌سازي ۶۰درصد را به جاي 90 درصد بپذيرد. البته اين به معناي عدم انجام مذاكره ميان طرفين نيست، طرفين قطعا با هم مذاكره مي‌كنند اما اين مذاكرات در راستاي پذيرش نوعي آتش‌بس موقت است. در واقع طرفين به اين فكر مي‌كنند كه براي مدتي از شدت تنش‌ها و مناقشات كم كنند. اينكه تصور كنيم اين به معناي دستيابي به يك توافق جامع و فراگير است، اشتباه محض است. نه ايران در موقعيت عقب‌نشيني از خواسته‌هايش است، نه امريكا در شرايطي است كه بخواهد توافقي را به ايران تحميل كند. 
نه شرايط منطقه‌اي اين ضرورت را بازتاب مي‌دهد و نه وضعيت جهان به گونه‌اي است كه بتوان به سمت يك توافق گام برداشت. چالش‌هاي جهاني، منطقه‌اي و محلي اجازه دستيابي به توافق را نمي‌دهند. به اين دليل بعيد مي‌دانم توافق نزديك باشد، اگر مذاكراتي هم در دست اجرا است در راستاي اين واقعيت است كه تنش‌ها بيش از اين نشود. 
در حوزه علوم روابط بين‌الملل به اين حالت استاتُكو يا تلاش براي حفظ وضع موجود مي‌گويند. ايران و غرب تلاش می‌كنند وضعيت موجود حفظ شود و تنش‌ها افزايش نيابد.
۲-برخي معتقدند يكي از متغيرهاي مهم در شكل‌دهي به روابط ايران و امريكا، انتخابات ايالات متحده و پيروزي ترامپ يا بايدن است. مبتني بر اين تحليل‌ها عنوان مي‌شود ايران براي بازگشت به بازارهاي جهاني و افزايش صادرات نفت خود به توافق با غرب نياز دارد. 
اما ديدگاه دولتمردان ايراني متفاوت است. كارگزاران دولت ايراني مي‌گويند ايران به بازارهاي جهاني نياز ندارد، چرا كه همين حالا هم ايران در حال صادرات نفت خود به چين است. به هر حال ايران در بازارهاي بين‌المللي حضور دارد و چند دلار بالاتر و چند دلار پايين‌تر نفت خود را مي‌فروشد. هر كالايي را هم كه نياز داشته باشد وارد مي‌كند. اين ديدگاه به اندازه‌اي ميان دولتي‌ها و برخي گروه‌هاي سياسي پيش رفته كه اساسا تحريم را مشكل اقتصاد نمي‌دانند و حتي آن را فرصت ارزيابي مي‌كنند! اينكه اين ديدگاه آيا درست است يا نه؟موضوع ديگري است، مساله مهم، تصوراتي است كه دولتمردان ايراني فعلا درباره توافق، تحريم‌ها و مذاكرات دارند. بنابراين اولويت دولت سيزدهم، بازگشت به بازارهاي جهاني و پايان دادن به تحريم‌ها نيست.
۳-ماجراي گريز هسته‌اي و تغيير در دكترين اتمي ايراني، ابعاد و زواياي گوناگوني دارد‌. اين مساله را از زواياي سياسي، علمي و حقوقي ميتوان روي ترازوي بررسي‌ها قرار داد. از منظر سياسي كه كمال خرازي رسما روبه روي رسانه‌ها ايستاد و اعلام كرد در صورتي كه موجوديت كشور تهديد شود، ايران دكترين هسته‌اي خود را تغيير مي‌دهد. از منظر حقوق بين‌الملل هم ايران در صورتي كه بخواهد وارد يك چنين قلمرويي شود بايد مانند كره شمالي رسما از NPT خارج شود. كره شمالي از NPT خارج شد و سپس آزمايش هايش را انجام داد. 
از منظر علمي و فني هم متخصصان ايراني اعلام كرده‌اند ايران به اندازه چرخاندن يك پيچ گوشتي با اين توانايي فاصله دارد. به قول معروف يك ياحسين ديگر لازم است تا ايران رسما وارد باشگاه هسته‌اي‌ها شود. با عبور از اين زواياي مهم، اما يك عامل تعيين كننده در اين ميان، فتواي رهبر انقلاب در خصوص دانش هسته‌اي است كه هنوز تغييري نكرده است. 
رهبر انقلاب اعلام كرده‌اند، « هرنوع كاربرد سلاح هسته‌اي حرام است». اين اظهارنظر مهم‌ترين عاملي است كه ميان ايران و ساخت سلاح هسته‌اي فاصله مي‌اندازد. در نهايت بايد تاكيد كرد غرب نتوانسته مانعي جدي در روند كلي دانش هسته‌اي ايران ايجاد كند. 
ايراني كه يك دهه قبل براي بهره‌مندي از ۳.۶درصد غني‌سازي مذاكره مي‌كرد، امروز ظرفيت غني‌سازي را به جايي رسانده كه امريكا به دنبال مجاب كردن ايران براي غني‌سازي ۶۰درصدي است.البته مذاكرات در عالي‌ترين سطوح ادامه دارد و ايران از طريق واسطه‌هايي نظير عمان، قطر و...مذاكرات را ادامه دهد. البته شرايط گفت‌وگوها به‌طور كلي تغيير كرده است و متغيرهاي تازه‌اي وارد معادله شده‌اند.