تسکین درد کارون با سد سلولی
گروه انرژی زهره اکرمی
کارون، زادگاه نخستین تمدن‌های ایرانی، امروزه به سختی نفس می‌کشد. رودخانه منحصر به‌فرد ایرانی مامن‌گاه آلودگی‌های زیست‌محیطی و شوری شده و نخلستان‌های زیبای اطرافش دچار پژمردگی. رودخانه‌یی که در اسطوره‌های شاعرانش و لالایی زنان سرزمینش جاودانه شده بود، امروز با مرگ دست و پنجه نرم می‌کند.
ورود فاضلاب شهری و روستایی، وجود کارخانه‌های صنایع سنگین و ساخت سدهای مطالعه نشده و کشت بی‌رویه نیشکر، رمق را از پرآب‌ترین رودخانه ایران گرفته است، به‌گونه‌یی که مرکز مطالعات خلیج‌فارس به مسوولان هشدار می‌دهد که «احیای مجدد کارون» و «جلوگیری از ورود فاضلاب به رودخانه کارون» در صدر مشکلات خوزستان است.
الحاق رودخانه‌های شور واقع در این محدوده به همراه فاضلاب صنایع و زه‌آب‌های کشاورزی و حوضچه‌های پرورش ماهی که بدون هیچ‌گونه تصفیه‌یی حتی تصفیه مقدماتی مستقیما وارد رودخانه می‌شوند، وضعیت نامطلوبی را از نظر آلودگی کیفی آب رودخانه به وجود آورده به‌طوری که افت کیفیت آب رودخانه کارون در ماه‌های کم آب تابستان در سال‌های اخیر نگرانی‌هایی را از نظر تخریب کیفی این منبع حیاتی ایجاد کرده است. احداث سد گتوند، بلندترین سد خاکی ایران نیز ازجمله دیگر عواملی است که سبب شوری آب کارون شد، شوری‌ای که حیات موجودات دریایی و گیاهان حاشیه کارون را به خطر انداخته است. از آنجا که کارون یکی از اصلی‌ترین منابع آب شرب استان خوزستان است، آلوده بودن آن، سلامت مردم این استان را با خطر مواجه می‌کند.
گتوند، طبق گفته محمدعلی بنی‌هاشمی رییس پیشین موسسه آب دانشگاه تهران که پس از کشمکش‌های فراوان در زمینه سهم این سد در شوری کارون، مسوول تحقیق علمی در این زمینه شد، سهم 25درصدی در شوری آب کارون داشته است. شوری‌ای که خسارتی 60میلیارد تومانی بر کشاورزی منطقه در یک سال ایجاد کرد.
کارون، علاوه بر آنکه موطن تمدن‌های نخستین انسانی بوده، زادگاه عظیم‌ترین تاسیسات انرژی کشور نیز هست. وجود صنایع سنگین در حوالی رودخانه کارون و سرازیری بی‌رویه فاضلاب‌های صنعتی به این رودخانه، عامل دیگر آلودگی کارون است، به‌طوری که به گزارش مرکز مطالعات خلیج‌فارس در سال‌های پیش سازمان منطقه‌یی محیط‌زیست دریایی خلیج‌فارس (راپمی) اعتراض‌های مکرری را به روند نابودی کارون اعلام کرد. به باور آنها بزرگ‌ترین مجتمع‌های صنایع سنگین ایران با استقرار در 5منطقه صنعتی در حوزه رودخانه کارون، بیشترین آلودگی را به رودخانه تحمیل می‌کنند. سازمان منطقه‌یی محیط‌زیست دریایی (راپمی)، آلاینده‌ترین منابع از نظر میزان تخلیه پساب به داخل رودخانه کارون را به‌ترتیب صنایع سلولزی، کارخانه‌های پتروشیمی و شیمیایی، صنایع غذایی و صنایع فولاد عنوان کرده است. همچنین این سازمان 5شهر صنعتی خوزستان را به‌ترتیب آبادان، دزفول، مسجدسلیمان، خرمشهر و شوشتر معرفی می‌کند که صنایع مستقر در آبادان بیشترین پساب صنعتی را تولید و وارد رودخانه کارون می‌کنند.
مرگ اکوسیستمی کارون
در کنار تمام عواملی که دست به دست هم داده‌اند تا مرگ اکوسیستمی کارون را تسریع بخشند، کشیده شدن آب خلیج‌فارس به کارون نیز نمکی بر شوری این رودخانه می‌پاشد. عاملی که روز گذشته ازسوی مدیرکل حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان شرکت مدیریت منابع آب ایران مطرح شده است. طبق صحبت‌های ارسلان هاشمی، آب شور اقیانوسی هنگام مد، کیلومترها به کارون نفوذ می‌کند و سبب شوری این رودخانه عظیم میشود. سدهای سلولی اما راهکاری است که وزارت نیرو برای این معضل تدبیر کرده است.
ارسلان هاشمی مدیرکل حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان شرکت مدیریت منابع آب ایران، روز گذشته در گفت‌وگو با پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نیرو خبر از احداث سدهای سلولی داده و اظهار داشت: «یکی از طرح‌هایی که وزارت نیرو در بخش پایش آلاینده‌های کارون انجام داده است تکمیل سدهای سلولی است که در حوضه آبادان و خرمشهر هستند.»
هاشمی در این گفت‌وگو بااشاره به اینکه سالانه حدود 300میلیون مترمکعب رهاسازی آب از سدهای حوضه کارون برای شیرین‌سازی آب این رودخانه اجرا میشود، گفت: «هنگام اجرای مد در خلیج‌فارس، تراز آب بالا می‌آید و تا کیلومترها آب دریا پیشروی می‌کند که این وضعیت باعث تداخل آب خلیج‌فارس و کارون و درنتیجه شوری آب کارون میشود؛ احداث سدهای سلولی سبب میشود تا از اختلاط آب دریا و کارون جلوگیری شده و جلو شوری آب کارون گرفته شود. سه سد سلولی برای کارون پیش‌بینی شده که یکی از آنها تا 95درصد اجرایی شده و دو طرح دیگر نیز قرار است از محل اعتبارات مرزی انجام شود.»
پیش از این و در سال93 غلامحسین کریمی عضو کمیته علمی کنفرانس ملی رودخانه کارون در گفت‌وگو با ایسنا ضمن تاکید بر تاثیر اختلاط آب کارون و آب خلیج‌فارس در شوری آب کارون گفته بود: «یکی از اقدامات موثر در این زمینه احداث سد جهت جلوگیری از ورود آب شور به این ناحیه است. سدهای مذکور باید قادر به تخلیه آبی که برای کشاورزی یا سایر مصارف لازم نیست، باشند و در عین حال بتوانند از دخول هرگونه آب شوری که در پایین دست ظاهر میشود، به داخل رودخانه جلوگیری به عمل آورند.»
امیر بلوری کارشناس ارشد عمران ژئوتکنیک که سابقه 2دهه فعالیت در پروژه‌های سدسازی ایران را دارد درباره کارآمد بودن این روش به «تعادل» می‌گوید: «سدهای سلولی عموما در بستر رودخانه‌هایی که نزدیک به دریا هستند یا امکان احداث گونه‌یی از دیگر سدها در بستر لجنی و اشباع میسر نیست احداث میشود.»
او می‌افزاید: «در کارون در ناحیه بهمنشیر و در ناحیه مارد به دلیل جلوگیری از پیشروی آب دریا به خشکی این طرح‌ها کاربرد دارد. چراکه در زمان مد آب شور دریا به داخل رودخانه و اراضی اطراف پس زده و باعث شوری خاک میشود و با این سدها معمولا در ساعات مد جلو پس‌زدگی آب دریا به داخل دلتای رودخانه گرفته میشود.»
بلوری ادامه می‌دهد: «اگر این سدها درست طراحی و اجرا شوند می‌توانند مفید واقع شوند. در این بین جانمایی این سدها بسیار مهم است که نیاز به مدل هیدرولیکی رود و دریا دارد.»
بلوری اعتقاد دارد که اگر جانمایی این سدها به درستی انتخاب نشود صرفا به اتلاف منابع منجر خواهد شد.
خلیج‌فارس و خاورمیانه
تاثیر کارون به‌عنوان منطقه‌یی استراتژیک در خاورمیانه که با آب‌های بین‌المللی ارتباط دارد، بر کسی پوشیده نیست. نقش پررنگ کارون در سال‌های جنگ تحمیلی ایران و عراق مهر تاییدی است بر این اثرگذاری و بی‌شک کارون علاوه بر تاثیرگذای بر مناسبات منطقه، از آن نیز تاثیر می‌پذیرد. البته راهکار ایجاد سدهای سلولی پیش از این نیز توسط رحیم میدانی معاون امور آب و آبفای وزارت نیرو عنوان شده بود. راهکاری که میدانی آن را روشی برای مقابله با اقدام‌های ترکیه و عراق در دجله عنوان کرده بود. میدانی در روزهای ابتدایی شهریور در گفت‌وگو با مهر در این زمینه اظهار داشته بود: «به‌دلیل اقداماتی که به‌طور خاص در دجله توسط ترکیه و عراق صورت گرفته ما کیفیت آب اروندرود را از دست داده‌ایم، ضمن آنکه میزان آب نیز کاهش یافته است، پیش‌تر از آب شیرین اروندرود نخلستان‌های ما مشروب می‌شدند اما اکنون در شرایط مد نخلستان‌ها از آب شور دریا تغذیه می‌کنند که این مساله سبب از بین رفتن نخیلات شده است.»
وی عنوان کرده بود: «برای رفع این مشکل کار ساخت سه سد سلولی در دستور کار وزارتخانه قرار گرفت.» در آن تاریخ میدانی، به این مساله اشاره کرده بود که تامین منابع مالی برای ساخت این سدها با مشکلاتی مواجه بوده است و صرفا تاکنون برای یکی از آنها 50میلیارد تومان هزینه تامین شده است.
نقش نیشکر در افول رودخانه
اما با پایین گرفتن و خوابیدن آتش مناقشه گتوند و تبدیل شدن فضا به حالتی منطقی، کم‌کم نقش صنعت نیشکر در شوری کارون بیش از پیش در اظهارنظرهای مسوولان به چشم می‌خورد. تا پیش از متهم شدن گتوند به نقش وسیع در شوری کارون، بسیاری تنها گتوند را عامل این مساله می‌دانستند. اما در گیرو‌دار دفاعیات مجریان گتوند، نقش انکارناپذیر نیشکر در این شوری نیز برملا شد. روز گذشته ارسلان هاشمی مدیرکل حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان شرکت مدیریت منابع آب ایران، نیز با گریزی به سایر مشکلات کارون، ضمن اشاره به ورود شورای عالی آب در حل‌وفصل مناقشات کارون اظهار داشت: «کشت و صنعت نیشکر باعث کاهش استفاده از ظرفیت این حوضه آبریز شده است.»
وی افزود: «مقرر شده تا کشت و صنعت نیشکر در بحث ورود زه‌آب‌ها بررسی‌های لازم را انجام دهد و از ورود زه‌آب‌ها به کانون رودخانه جلوگیری کند یا اینکه پس از تصفیه، زه‌آب‌های فیلتر شده را وارد رودخانه کند.»
هاشمی همچنین اعلام کرد که نیم میلیارد دلار از محل صندوق توسعه اسلامی به جهت کمک به تصفیه فاضلاب‌های صنعتی و شهری اختصاص یافته است. هاشمی درخصوص الزام کارخانه‌های صنعتی به احداث مخازن تصفیه فاضلاب گفت: این موضوع از طریق استان و دفتر حوضه آبریز، در حال پیگیری است و پکیج‌های کوچکی تدارک شده که صنایع از طریق شرکت آب و برق خوزستان نسبت به تهیه و احداث تصفیه‌خانه‌های پکیج اقدام کنند تا آب‌های آلوده کمتری وارد این رودخانه شود.
وی تاکید کرد: شرکت‌های پتروشیمی و صنایع آلاینده موظف هستند قبل از بهره‌برداری نسبت به احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب اقدام کنند.
او بااشاره به اینکه، 10درصد صنایع مهم فعال در حوضه کارون مجهز به تصفیه‌خانه‌های فاضلاب هستند، گفت: سازمان محیط‌زیست در حال پیگیری است تا مابقی شرکت‌هایی که نیاز به تصفیه‌خانه فاضلاب دارند، در اسرع‌وقت نسبت به احداث تصفیه‌خانه فاضلاب اقدام کنند.
