جایگاه متعادل ایران در منطقهای پر ریسک
مترجم چالاک بایزیدی
شاخص مدیریت ریسک (Index for Risk Management) یا INFORM توسط شرکتی به همین نام با همکاری نهادهای جهانی به صورت سالانه منتشر میشود طبق همین سنت این شرکت شاخص مورد نظر را برای سال ۲۰۱۶ نیز منتشر کرده است. این شاخص راه را برای اندازهگیری تاثیرات بحران و فجایع انسانی در سراسر جهان باز میکند و چگونگی تاثیر این بحرانها بر توسعه پایدار را نشان میدهد.
گزارش پیش رو دومین گزارش سالانه مربوط به شاخص مورد نظر است. این شرکت از سال گذشته روششناسی جدیدی را پیش گرفته است. این روش جدید، اندازهگیری ریسک تقابل (Conflict Risk) را بهبود داده است و مدلسازی تخمینهای احتمالی از خطرات طبیعی (Natural Hazard) را به شکل جدیدی ارائه میدهد.
شاخص INFORM همچنین تغییراتی در طبقهبندی کشورها ایجاد کرده است. نسخه قبلی ریسک کشورهای مورد مطالعه را در چهار بخش دستهبندی میکرد(خیلی زیاد، زیاد، متوسط و پایین). درحال حاضر برای به دست آوردن این شاخص از روشی به نام تجزیه تحلیل خوشهیی بهره گرفته میشود که در آن کشورها در طبقهبندیهای مختلف براساس شباهتها قرار گرفته سپس تحلیل میشوند. بخش جدیدی نیز به دستهبندیهای ریسک اضافه شده و میزان«خیلی پایین» را میسنجد. این روش جدید به ما کمک میکند که ریسک را طی دوره مورد نظر بهتر ردگیری کنیم.
هر تغییری در اصول INFORM منوط به اعمال دادههای مربوط به پنج سال گذشته است به طوری که تجزیه و تحلیل روند همچنان معتبر باشد.
در این راه ما میتوانیم همچنان با وجود حفظ و تداوم مدل با بهبود آن به کار خود ادامه دهیم. در طول سال ۲۰۱۵ پیشرفت قابل توجهی در به کار بردن اصول INFORM در مقیاس محلی حاصل شد. این پیشرفت شامل کار با شرکا برای توسعه مدلها و تخمینی مناسب از مناطق و کشورهای خاص است.
گزارش پیش رو دادههای خود را در چند بخش عمده منتشر کرده و میزان ریسک مورد نظر برای هر بخش را با مقیاس ۱۰ در نظر گرفته است به نحوی که هرچه امتیاز ریسکی به ۱۰ نزدیکتر باشد، میزان ریسک نیز بالا میرود. جدا از دادهها و رتبهبندیهایی که به صورت جداگانه مشخص شده است، INFORM شاخصی کلی را نیز برای تمامی کشورهای مورد بحث (۱۹۱کشور) در تحقیق بیان کرده است. این آمار به صورت روند و در بازه ۵ ساله نیز مشخص شدهاند.
ریسک انسانی و طبیعی
(Hazard & Exposure):
این ریسک شامل خطراتی است که متوجه افراد و داراییهای آنهاست. این ریسک از دو قسمت «خطرات انسانی» و «خطرات طبیعی» تشکیل شده است.
خطرات طبیعی شامل احتمال رخداد وقایع طبیعی(سیل، زلزله، توفان و…) است و خطرات انسانی شامل مواردی است که انسانها توسط دیگر انسانها در معرض خطر قرار گیرند مانند جنگ، ناامنی، بیقانونی و اعتراضات مردمی. کشورهای سومالی، افغانستان، لیبی، عراق و سوریه به دلیل درگیریهای داخلی از بالاترین ریسک خطرات انسانی یعنی ۱۰ برخوردارند. اما در شاخص متشکل از خطرات طبیعی و انسانی، کشور سومالی با ۸،۸ از بالاترین ریسک در میان کشورهای جهان برخوردار است. افغانستان با ۸،۶ و سوریه و عراق با ۸،۵ در مقامهای بعدی قرار گرفتهاند.
در این شاخص ایران امتیاز ۴،۶ را کسب کرده است که در قیاس با ترکیه از ریسک کمتری برخوردار بوده است. ترکیه طی درگیریهایی که با گروههای کرد داشته میزان ریسکش طی چند سال گذشته افزایش یافته و به میزان ۴،۷ رسیده است.
عربستان دیگر رقیب منطقهیی ایران نیز با کسب امتیاز ۲،۴ در میان کم ریسکترین کشورهای دنیا قرار گرفته است.
آسیبپذیری (Vulnerability):
شاخص آسیبپذیری، دیگر شاخصی است که در شاخص کلی INFORM لحاظ شده است. این شاخص خود به دو بخش اصلی تقسیم میشود، «اقتصادی-اجتماعی» و «گروههای آسیبپذیر» این شاخص میزان حساسیت افراد یک کشور به اتفاقات و خطرات را مورد سنجش قرار میدهد. مردم کشورهای آفریقایی از آسیبپذیرترین ملتهای دنیا هستند. کشور سودان با ۸،۲ و سومالی به همراه جمهوری آفریقای مرکزی با ۸،۳ حساسترین و آسیبپذیرترین مردم دنیا را در خود جای دادهاند. همسایه شرقی ایران، افغانستان نیز با ۷،۴ در محدوده «ریسک خیلی بالا» واقع شده است.
ایران با کسب ۴،۴ (ریسک متوسط) از ترکیه با ۴،۹ (ریسک بالا) وضعیت بهتری داشته اما باز هم نسبت به عربستان با ۱،۴ (ریسک خیلی پایین) دارای ریسک بسیار بالایی است. جالب توجه است که ایران در زیربخش «گروههای آسیبپذیر» با کسب ۵،۹ در محدوده «ریسک بالا» قرار دارد.
فقدان ظرفیت مقابله با خطرات (lack of Coping Capacity):
این شاخص به عنوان مهمترین شاخص این مطالعه به بررسی منابع موجود برای افراد برای مقابله با خطرات ایجاد شده میپردازد یعنی مکانها و ارگانهایی که افراد در صورت بروز فجایع بدان متوصل شوند. این شاخص به دو زیر بخش «نهادی» و «زیرساختی» تقسیمبندی میشود. در میان کشورهایی که در محدوده ریسک«بسیار بالا» قرار گرفتهاند غیر از افغانستان بقیه کشورها آفریقایی هستند. کشور سومالی با کسب ۹،۱ دارای بالاترین ریسک است و عملا هیچگونه زیرساخت و نهادی در این کشور برای مقابله با خطر وجود ندارد. در رتبههای بعدی نیز میتوان از کنگو، گینه بیسائو، آفریقای مرکزی و… نام برد. وضعیت ایران از لحاظ نهادی و هم زیرساختی از دیگر رقیبان منطقهیی بحرانیتر است ایران با قرار گرفتن در محدوده«ریسک متوسط» با کسب ۴،۹ هم از عربستان و هم از ترکیه جایگاه پرریسکتری را داراست. در این رتبهبندی عربستان با کسب ۳،۹ و ترکیه با ۳،۱ در محدوده «ریسک پایین» این طیف قرار گرفتهاند.
شاخص کلی ریسک بحران
و فجایع انسانی و طبیعی
این شاخص میانگین وزنی از ۳ شاخصی است که پیشتر مطرح شد. این شاخص نشاندهنده میزان ریسک کشورها نسبت به بروز فجایع و بحرانهای انسانی احتمالی است و دیدی مقایسهیی نیز به وضعیت کلی یک کشور در برابر دیگر کشورها ارائه میدهد. در میان ۱۹۱کشور جهان، کشور سومالی در جایگاه اول و سنگاپور در جایگاه آخر قرار دارد. جالب است که ایالات متحده تقریبا در نیمه جدول قرار دارد و با کسب امتیاز ۳،۲ در رتبه ۱۰۰ جای گرفته است. ایران در این جدول با کسب امتیاز ۴،۶ به رتبه ۴۲ رسیده و در قیاس با ترکیه ۲ رتبه بهتر است اما کشور عربستان با قرار گرفتن در جایگاه ۱۳۸ جزو امنترین کشورهای جهان به حساب میآید. افغانستان نیز به رتبه ۳ بعد از سودان و سومالی رسیده است و همچنان یکی از خطرنکترین کشورهای جهان برای زندگی به شمار میآید.