ایران از توضیحات ترکیه در سدسازی قانع نشده است
گروه انرژی|
بحران آب در منطقه به سطحی رسیده که نمی‌توان آن را مساله‌یی داخلی و مربوط به هر کشور دانست. هرگونه اقدامی همچون ساخت سد در بالادست یک رودخانه می‌تواند چندین شهر و کشور خارجی را در پایین‌دست تحت‌تاثیر قرار دهد. بنابراین به‌دلیل بعد بین‌المللی این بحران، جای تردیدی برای ورود وزارت امور خارجه به این مقوله وجود ندارد.
اما در سال‌های اخیر و شاید به واسطه چالش‌های متعدد ایران در سطح بین‌المللی، دیپلماسی آب کاملا در سایه قرار گرفته بود و تقریبا هیچ پرداختی به آن نشده است. اخیرا و با هشدارهای پی در پی فعالان محیط‌زیستی در رابطه با بحران آب و تحرکات کشورهای همسایه ایران در بخش‌های بالادستی، وزارت امور خارجه به این مساله حساس شده است. در برهوت دیپلماسی آبی ایران، عباس عراقچی عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده ایران در پرونده هسته‌یی یکی از فعال‌ترین چهره‌ها به حساب می‌آید و حتی در این زمینه کتابی را منتشر کرده است. روز گذشته ایسنا گفت‌وگویی را با این دیپلمات منتشر کرد که حاوی مطالب مهمی در زمینه چالش‌های بین‌المللی آب ایران بود. چالش ایران با افغانستان در رابطه با حقابه‌های هیرمند، هامون و هریرود، پروژه عظیم سدسازی ترکیه در جنوب شرقی آناتولی موسوم به گاپ و چالش‌های رژیم حقوقی خزر مهم‌ترین محور صحبت‌های عراقچی در این گفت‌وگو بود. بررسی «تعادل» از مهم‌ترین اظهارات معاون وزیر امور خارجه را در ادامه می‌خوانید.
حدود 2 ماه پیش، رحیم میدانی معاون امور آب و آبفای وزارت نیرو در گفت‌وگوی اختصاصی خود با «تعادل» از دور جدید مذاکرات ایران و افغانستان بر سر موضوع حقابه هیرمند، هامون و هریرود خبر داد. میدانی در آن تاریخ خبر از سفر هیات ایرانی به کابل در مردادماه داد و اعلام کرد که هدف از این سفر اقناع طرف افغان برای تشکیل کارگروهی برای احیا و حفاظت از تالاب هامون خواهد بود.
اکنون براساس اظهارات روز گذشته عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه، به نظر می‌رسد که این کارگروه تشکیل شده است. وی در این رابطه گفته است: «در جریان مذاکرات اخیر ایران و افغانستان بر تشکیل 5 کمیته کاری بین 2 کشور توافق شد که یکی از این کمیته‌ها، کمیته آب است. مسوولیت کمیته آب به معاونت حقوقی و بین‌الملل دستگاه دیپلماسی سپرده شده است.»
وی در تشریح بحث‌هایی که قرار است در کمیته آب صورت بگیرد، عنوان کرده است: «در این کمیته
4 موضوع را بررسی می‌کنیم. موضوع نخست مربوط به تالاب‌های هامون و اکوسیستم این منطقه است. خشک شدن تالاب‌ها منجر به ایجاد مشکلاتی در زمینه کشاورزی و همچنین محیط‌زیست ازجمله تولید گرد و غبار شده است و اکنون یکی از موضوعات مشترک بین ما و افغانستان که هر دو نیز با آن روبه‌رو هستیم، همین قضیه است.»
عراقچی، در تشریح حقابه هیرمند به عنوان دومین موضوع مورد بحث در کمیته آب، بر معتبر بودن معاهده 2 کشور در این زمینه که پیش از انقلاب منعقد شده است تاکید کرده و اظهار داشت: «در مورد رودخانه هیرمند معاهده‌یی بین ما و افغانستان از سال‌های قبل منعقد شده است ولی قدیمی بودن این معاهده دلیل بر بی‌اعتبار بودن آن نیست. از نظر دولت ایران و افغانستان این معاهده کماکان معتبر است.»
بنابراین براساس صحبت‌های عراقچی، ایران موضع جدیدی در رابطه با حقابه هیرمند ندارد و مبنای کار 2 کشور معاهده موجود است و مذاکرات فقط
در رابطه با مکانیسم اجرایی است. اما همان‌طور که پیش‌تر میدانی به «تعادل» خبر داده بود، 2 کشور مشغول مذاکره روی میزان حقابه محیط‌زیست برای احیای تالاب هامون هستند. عراقچی در این باره نیز بیان کرده است: «طبیعتا حقابه ما از رودخانه هیرمند امری جدا از حقابه محیط‌زیست است. این روزها فقط کشورها و مردم نیستند که از حقابه برخوردارند بلکه محیط‌زیست و طبیعت نیز حقی از این موضوع دارند. اگر حقابه‌یی برای ایران و افغانستان قائل هستیم باید حقابه‌یی نیز برای طبیعت درنظر بگیریم و اجازه دهیم که روال طبیعی رودخانه‌ها و تالاب‌ها ادامه پیدا کند و به حیات خود ادامه دهند. بنابراین درمورد رودخانه هیرمند غیر از مسائل اجرایی و مکانیسم‌های اجرای توافق که باید روی آن بحث و گفت‌وگو کنیم، در ارتباط با حقابه طبیعت و محیط‌زیست نیز رایزنی‌هایی در حال انجام است و این موضوع موردتوجه دو کشور قرار گرفته است.»
بلاتکلیفی محض هریرود
موضوع سوم مطروحه در کمیته آب ایران و افغانستان، هریرود است. تعیین تکلیف مکانیسم حقابه هیرمند و حقابه محیط‌زیست هامون باتوجه به وجود اسناد و معاهده از سال‌های پیش سهل‌الوصول به نظر می‌آید. اما تعیین تکلیف رودخانه هریرود در شرایط فعلی و تشدید بحران آب بسیار دشوار به نظر می‌آید، چراکه به گفته عراقچی اولا برخلاف هیرمند، هیچ رژیم حقوقی بین ایران و افغانستان در زمینه هریرود وجود ندارد، ثانیا پای کشور سومی به‌نام ترکمنستان نیز در میان است. کشوری که زمستان سال گذشته در طرفه‌العینی قرارداد فروش گاز به ایران را نادیده گرفت و شیر گاز خود را به روی مناطق شمالی کشور بست، اکنون باید بر سر موضوع حساس هریرود پای میز مذاکره بیاید. مسوول کمیته آب ایران و افغانستان در رابطه با وضعیت هریرود اظهار کرده است: «هیچ رژیم حقوقی بین ما و افغانستان و همچنین کشور ترکمنستان که به نوعی در این موضوع شراکت دارد، ایجاد نشده است. رودخانه هریرود، پرونده‌یی باز بین ما و افغانستان است. برخی مطالعات فنی، حقوقی و سیاسی انجام شده است تا مشخص شود سرچشمه‌های تامین آب برای این رودخانه چه نقاطی هستند. کدام نقاط ایران و افغانستان در ارتباط با این رودخانه بالادست و کجاها پایین‌دست هستند. هدف نهایی ما رسیدن به یک رژیم حقوقی مورد توافق بین دو طرف است و امیدوارم مذاکرات مربوطه سریع‌تر آغاز شود.»
آب از افغانستان، بذر از ایران
چهارمین موضوعی که عراقچی در صحبت‌های خود از آن یاد کرده است، بحث کشت فرامرزی است که تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است. وی با اشاره به بحث آب مجازی، ایده‌یی را مطرح می‌کند که البته به گفته وی هنوز خام است. در این ایده محصولات کشاورزی که مصرف بالایی از آب دارند باید در زمین‌های حاصلخیز افغانستان به‌عنوان کشور پرآب‌تر کشت و آب آن تامین شده و در عوض ایران بذر، تکنولوژی و ماشین‌آلات و نیروی انسانی موردنیاز را عرضه کند. درنهایت محصول تولیدی بین طرفین تقسیم می‌شود. وی در تشریح بیشتر این ایده گفت: «بحث آب مجازی به ما می‌گوید به این موضوع توجه کنید که برای تولید یک کالا چقدر آب مصرف می‌شود و از دیگر سو این موضوع را مطرح می‌کند که اگر کشوری کم‌آب است، بهتر است کالایی را تولید کند که آب کمی مصرف می‌کند و کالاهای پرآب را از خارج تهیه کند. مثلا ما به‌عنوان کشوری کم‌آب، باید بررسی کنیم که برای تولید برخی محصولات کشاورزی چقدر آب مصرف می‌کنیم و بعد از آن، در این مورد فکر کنیم که آیا بهتر نیست کالایی که آب زیادی مصرف می‌کند را از خارج وارد کنیم و خودمان به سمت تولید کالاهایی برویم که آب کمتری مصرف می‌کنند؟»
عراقچی با بیان اینکه این موضوع نیز ارتباط مستقیمی با سیاست خارجی و تجارت خارجی دارد، گفت: «در چارچوب این مقوله بحث کشت‌های فراسرزمینی نیز مطرح می‌شود؛ مثلا شما می‌خواهید کالایی را تولید کنید که به آب فراوان احتیاج دارد، شما می‌توانید با توافق با کشوری که از آب زیادی برخوردار است، کالای مورد نظر را در آن کشور تولید و سپس محصولات را به داخل کشورتان منتقل کنید. کشورها می‌توانند در این زمینه با یکدیگر قرارداد ببندند. مثلا کشورهایی که پرآب هستند و زمین‌های حاصلخیزشان بیشتر از مورد نیازشان است، می‌توانند زمین کشاورزی را در اختیار کشورهایی قرار دهند که کم آب هستند و این کشورها با استفاده از منابع آبی موجود کالای مورد نظر خود را تولید کنند.»
وی با اشاره به طرح این موضوع در کمیته آب ایران و افغانستان گفت: «موضوع چهارمی که در کمیته آب در حال بحث و رایزنی در مورد آن هستیم، همکاری دو کشور ایران و افغانستان در حوزه آب است. معتقدیم که مسائل آبی لزوما نباید به منازعه، مقابله و درگیری منجر شود، بلکه می‌توان از آن به عنوان موضوعی جهت همکاری استفاده کنیم. در تاریخ، همکاری‌ها در ارتباط با موضوع آب حتی بیشتر از جنگ آب بوده است. اکنون این ایده مطرح است که ایران و افغانستان نیز علاوه بر سه موضوع مطرح شده که مسائل حقوقی، سیاسی و فنی هستند همکاری‌هایی نیز در زمینه آب داشته باشند. می‌توانیم منابعی که در دو کشور وجود دارد را بین هم تقسیم کنیم. مثلا ممکن است در برخی نقاط افغانستان آب فراوان وجود داشته باشد، از طرف دیگر ما هم نیروی کار و تکنولوژی مورد نیاز را در اختیار داریم، می‌توانیم در پروژه‌های مشترک کشاورزی، باغداری، ماهیگیری و... از این توانایی‌ها و امکانات استفاده کنیم.»
البته همان‌طور که خود عراقچی نیز اعلام کرد، این ایده خام است و بعید به نظر می‌رسد که افغانستان حاضر به پذیرش این پیشنهاد شود، چرا که در وهله اول تکنولوژی تولید کشاورزی در ایران آنچنان بالا نیست که کابل را اغوا کرده تا این پیشنهاد را بپذیرد یا اینکه نتواند این تکنولوژی را از کشور دیگری دریافت کند. ثانیا در شرایط فعلی و اهمیت بحران آب، ارزش منابع آبی افغانستان بسیار بیشتر از نیروی کار، تکنولوژی و بذر ایرانی است. این مقام مسوول در وزارت امور خارجه در پاسخ به این پرسش که از مدت‌ها قبل مذاکرات آبی بین ایران و افغانستان آغاز شده و به نظر می‌رسد، این گفت‌وگوها تاکنون به نتایج موفقی نرسیده و حتی مساله آب بین ایران و افغانستان به یک موضوع امنیتی تبدیل شده است؟ گفت: « موضوع آب یک موضوع حیاتی به معنای واقعی کلمه است لذا برای همه کشورها و همه دولت‌ها موضوع مهمی بوده و هست.»
چالش‌های موجود بین ایران و ترکیه
بر سر پروژه «گاپ»
یکی از مهم‌ترین بخش‌های گفت‌وگوی عراقچی در رابطه با پروژه ترکیه در جنوب شرق آناتولی موسوم به Guneydogu Anadolu Projesi یا گاپ است. این طرح در سال 2005 و با هدف ارتقای کیفیت زندگی 9میلیون نفر از ساکنان جنوب شرق آناتولی تدوین شد و برآورد می‌شود که هزینه‌یی بالغ بر 100میلیارد لیر ترکیه را در بر داشته باشد. این طرح چندبخشی شامل فعالیت‌های کشاورزی و آبیاری، تولید برق، زیرساخت‌های شهری و روستایی، جنگلبانی، آموزش و سلامت است.
در این طرح قرار است، 19واحد تولید برق هیدروالکتریکی با ظرفیت مجموع 9هزار گیگاوات در ساعت احداث شود که معادل 22درصد از مصرف برق این کشور در سال 2010 خواهد بود.
به گفته عراقچی، کشورهای همسایه ترکیه از جمله ایران و عراق معتقدند که این پروژه که در صورت تکمیل یکی از بزرگ‌ترین سلسله واحدهای تولید برق جهان خواهد شد، روی دجله و هورالعظیم تاثیر می‌گذارد و آثار زیست‌محیطی مخربی در ایران و عراق به بار خواهد آورد. نگرانی ایران در این رابطه به حدی است که حسن روحانی در کنفرانس بین‌المللی مقابله با گرد و غبار که در مردادماه سال جاری در تهران برگزار شد، نسبت به سدسازی ترک‌ها روی دجله و فرات هشدار داد.
البته مقامات ترک مدعی هستند که روی این طرح‌ها کار کارشناسی شده است و ضربه زیست محیطی به ایران و عراق وارد نمی‌کند. به عنوان مثال، فضلی چورمان، معاون وزیر امور خارجه ترکیه بلافاصله پس از انتقادات روحانی چنین پاسخی داد: «در چند مدت اخیر سوءبرداشت‌هایی نزد افکار عمومی ایران به وجود آمده که در سخنرانی رییس جهمور ایران هم دیدیم.»
به گزارش «تعادل» و به نقل از دویچه‌وله، چورمان افزود: «این یک تفکر اشتباه است که سدسازی ترکیه به محیط زیست آسیب می‌زند. ما برای ساخت سدها محاسبات زیادی انجام دادیم. از همه جهات بررسی شده و بعد تصمیم به سدسازی گرفته‌ایم.»
چورمان درباره درخواست مقام‌های ایرانی از جمله معصومه ابتکار، رییس پیشین سازمان محیط زیست ایران مبنی بر لزوم تضمین ترکیه برای از بین نرفتن حقابه‌های رودخانه‌های پایین‌دستی و تالاب‌ها گفت: «معنی اینکه ایران می‌گوید ما تضمین بدهیم را نمی‌دانیم. آیا ایران در زمان سدسازی با کشور دیگری مشاوره و همکاری می‌کند یا تضمینی می‌دهد؟ در حال حاضر هم ایران نباید درباره سدسازی ترکیه تضمین بخواهد.»
همچنین رییس هیات ترکیه‌یی حاضر در کنفرانس بین‌المللی گرد و غبار نیز با اشاره به اختلافات ترکیه و عراق در این زمینه و نقش ایران گفته بود: «اگر ترکیه مشکلی با عراق داشته باشد، این دو کشور می‌توانند با یکدیگر مذاکره کنند و نیازی به دغدغه و نگرانی ایران برای عراق نیست.»
اتخاذ چنین مواضعی از سوی مقام‌های ترک نشان‌دهنده کار سخت ایران در مذاکره با این کشور در این زمینه است. نکته‌یی که در لابه‌لای صحبت‌های روز گذشته عراقچی با ایسنا نیز احساس می‌شود. عراقچی با اشاره به مذاکرات ایران با ترکیه در این زمینه بیان کرده است: «موضوعات جهانی امروز دیگر در قالب حاکمیت داخل کشورها نمی‌گنجد. اکنون کشورها اگر اقداماتی انجام می‌دهند تاثیرات این اقدامات فراتر از داخل خود آن کشورهاست و حتی ممکن است تاثیرات فرامنطقه‌یی داشته باشد و کل جامعه جهانی را تحت تاثیر قرار دهد.»
وی با رد اعای ترک‌ها در زمینه آثار محیط‌زیستی پروژه گاپ تصریح کرد: «آنها ادعا می‌کنند که تبعات زیست محیطی این پروژه را روی کشورهای اطراف در نظر گرفته‌اند. در حالی که این ادعای آنهاست و ما نسبت به صحت این ادعا هنوز قانع نشده‌ایم، از دیگر سو کارشناسان ایران، عراق و سایر کشورهای اطراف، دیدگاه‌های دیگری در این زمینه دارند.»
معاون وزیر امور خارجه ادامه داد: قطعا چنین موضوعاتی از طریق منازعه و درگیری حل نمی‌شود بلکه باید در چارچوب گفت‌وگو و همکاری آنها را به پیش برد. متاسفانه منطقه درگیر مشکلات و مسائل مختلف است. موضوعاتی که بین کشورهای این منطقه به وجود آمده آن‌قدر متنوع و زیاد است که گاهی اولویت‌ها جابه‌جا می‌شود. ما و ترکیه در مورد موضوعاتی چون سوریه، عراق، مبارزه با تروریسم، بحث اکراد و همچنین مسائل دیگر چالش‌ها، گفت‌وگوها و همکاری‌هایی داریم، در برخی از این مسائل اشتراک‌نظر و در مورد برخی اختلاف‌نظرهایی داریم.
پای سازمان ملل به پروژه گاپ باز می‌شود
وی با تاکید بر اینکه پروژه گاپ هم یکی از موضوعاتی است که روی میز گفت‌وگوهای ایران و ترکیه قرار گرفته است، گفت: ما با دیگر کشورهایی که از این موضوع متاثر هستند نیز رایزنی‌هایی داریم. با سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل نیز گفت‌وگو‌هایی را در این ارتباط شروع کرده‌ایم. این دیپلمات ارشد کشورمان در پاسخ به این پرسش که ترک‌ها این استدلال را مطرح می‌کنند که با اجرا کردن این پروژه‌ها، استراتژی ذخیره آب را دنبال می‌کنند و اگر در آینده مشکلی برای کشورهای اطراف از نظر آب پیش آید، می‌توانند آب را در اختیار آنها قراردهند؟ گفت: آب یک موضوع حیاتی است و نباید به یک موضوع تجاری تبدیل شود. کشورهای بالادست از مسوولیت‌های حقوقی و انسانی برخوردار هستند.
اختلافات بین 5کشور ساحلی دریای خزر همچنان باقی است
بحث رژیم حقوقی خزر در حال تبدیل شدن به یکی از موضوعات لاینحل است. به نظر می‌رسد با وجود عدم تدوین این رژیم و لزوم محدودیت فعالیت کشورهای حاشیه این دریاچه، برخی از این کشورها اعتنایی به این موضوع ندارند. به عنوان مثال گفته می‌شود که به علت فعالیت‌های کشاورزی روس‌ها در حاشیه رود ولگا، تراز آبی تالاب‌های میان‌کاله و خلیج‌گرگان در ایران کاهش پیدا کرده است. حدود یک‌ماه دیگر پنجمین اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر در قزاقستان برگزار خواهد شد و انتظار می‌رود که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مذاکراتی را برای تدوین این رژیم حقوقی داشته باشند. هرچند به گفته عراقچی اختلافات در این زمینه بسیار زیاد و پیچیده است و بعید به نظر می‌رسد که به این زودی حاشیه‌نشینان خزر بتوانند به توفیقی در این زمینه دست پیدا کنند. عراقچی در تشریح این موضوع گفت: «واقعیت این است که ما هنوز نتوانسته‌ایم به رژیم حقوقی جدیدی در دریای خزر دست پیدا کنیم و اختلافاتی که بین پنج کشور ساحلی دریای خزر وجود دارد، همچنان باقی است. در حوزه‌هایی همچون زیر سطح، روی سطح و همچنین قلمروهای دریایی با موضوعات متنوع و پیچیده‌یی روبه‌رو هستیم و این خود باعث شده که به رژیم واحدی دست پیدا نکنیم. موضوع دیگری که در همین چارچوب در حال پیگیری آن هستیم، مسائل مربوط به حفظ محیط زیست خزر است. از آلودگی‌هایی که بر اثر حفاری‌های نفتی ایجاد می‌شود تا حفظ ماهیان خاویاری و مسائلی همچون جابه‌جایی سطح آب و آثاری که اقدام یک کشور می‌تواند بر محیط زیست این منطقه بگذارد.»
وی در رابطه با تاثیر فعالیت‌های کشاورزی روسیه بر سطح آب تالاب‌های ایران نیز گفت: «اثبات چنین اظهارنظرهایی نیازمند کاری علمی، فنی و میدانی است تا بتوانیم با قاطعیت بگوییم مثلا فلان اقدام روسیه باعث شده که در پایین دست فلان مشکل در تالاب‌های ما به وجود آید. ما هنوز در این زمینه مطمئن نیستیم و نمی‌توانیم چنین قضاوتی را داشته باشیم.»
