پرواز«هما» در گرو اصلاح ساختار و برنامه

گروه راه و شهرسازی   زهره علامی  

بدهی بالای ایران‌ایر به صندوق بازنشستگان این شرکت و ایجاد ساختاری ضعیف از نظر مالی به دلیل سنگینی پرداخت حقوق بازنشستگان، بزرگ‌ترین مشکلی است که این روزها سکان هدایت هما را به گل نشانده است، اما دست و پنجه نرم کردن با مشکلات صندوق بازنشستگی تنها مشکل هما نیست. ناوگان این شرکت به‌شدت نیازمند نوسازی است و اگرچه ورود 11 فروند هواپیمای نو تاحدودی وضعیت این ایرلاین دولتی را بهبود بخشیده اما همچنان عمر ناوگان این ایرلاین نسبت به ایرلاین‌های مطرح کشورهای منطقه بالاست.

معضلات هما به این دوعامل خلاصه نمی‌شود، ایران‌ایر برای تامین هزینه‌های خرید 200 فروند هواپیمای نو هم نیازمند منابعی مالی است که تاکنون در زمینه یافتن فاینانسر با مشکلاتی مواجه بوده و در این زمینه چندان موفق نبوده است ضمن اینکه دولت و کنگره امریکا هم به دنبال مانع تراشی برای تامین مالی هواپیماهای خریداری شده این ایرلاین هستند و همین موضوع کار را برای مدیران هما سخت کرده است.

کارشناسان صنعت هوانوردی معتقدند که مشکلات کنونی هما به عوامل مختلفی بازمی‌گردد، مدیران نالایق، دولتی بودن این ایرلاین، نداشتن برنامه‌ریزی تخصصی برای آینده این ایرلاین و... از دلایلی است که موجب شده هما که نام مادر صنعت هوانوردی کشور را یدک می‌کشد حال و روز خوبی نداشته باشد و حتی برای پرداخت حقوق کارکنان خود به سازمان بنادر و دریانوردی متوسل شود و از این سازمان دولتی درخواست کمک کند.

علیرضا منظری معاون اسبق هوانوردی و امور بین‌الملل سازمان هواپیمایی کشوری درباره مشکلات ایران‌ایر به تعادل می‌گوید: ایران‌ایر یکی از شرکت‌هایی است که دولت از سالیان گذشته، برای این ایرلاین سرمایه‌گذاری بسیاری را انجام داده و زیرساخت‌های ایران‌ایر با دلار 7 تومانی چیده شده است اما با توجه به اعمال تحریم‌ها، این شرکت هواپیمایی نتوانست نوسازی ناوگان را انجام دهد.

منظری می‌افزاید: علاوه بر عدم نوسازی، از نظرساختاری هم هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران با مشکلاتی مواجه شد که در مجموع وضعیت هما بدین صورت کنونی تبدیل شود.

او ادامه می‌دهد: استرات‍ژی هما به عنوان یک شرکت برنامه‌یی براین اساس بود که بیش از 60 فروند هواپیمای پهن پیکر و متوسط پیکر داشته باشد و زیرساخت‌های هما با توجه به این برنامه تنظیم شده بود یعنی کارکنان، خلبانان و خدمه پروازی برهمین اساس استخدام شدند اما شرایط کنونی هما با برنامه‌ها فاصله بسیاری دارد.

به گفته معاون اسبق هوانوردی و امور بین‌الملل سازمان هواپیمایی کشوری، این شرکت چون با مشکل نوسازی ناوگان مواجه شد نتوانست تعادلی بین درآمد و هزینه برقرار کند و از سوی دیگر در سیاست‌گذاری و روش‌ها هم با مشکلاتی مواجه بود و در بخش برنامه‌ریزی پروازی هم نتوانست فعال باشد و همه این عوامل موجب شد که درآمدهای هما کمتر از هزینه‌هایش باشد و به شرکتی زیان ده تبدیل شود.

منظری بیان می‌کند: یکی دیگر از عواملی که به مشکلات عدیده هما اضافه شد این بود که تصمیم گرفته شد مسوولیت بخش بازنشستگی از صندوق‌های عمومی و دولت جدا شده و به این شرکت واگذارشود و همین موضوع مزید بر مشکلات و مسائل هما شد و موجب شدکه هما نتواند درتامین سرمایه موفق عمل کند.

به گفته او، صندوق‌های بازنشستگی با پول‌های ذخیره شده برای حقوق بازنشستگان فعالیت می‌کند و می‌تواند به عنوان یک سرمایه‌گذاری محسوب شود اما هما نتوانست از این سرمایه‌گذاری به درستی استفاده کند و هم‌اکنون هزینه‌های این صندوق افزایش یافته است.

این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی، با اشاره به اینکه از دوسال و نیم گذشته، ‌برنامه‌یی برای بازسازی ساختاری ایرلاین ایران‌ایرچیده شده است، ‌اظهار می‌کند: تاکنون جزئیات این برنامه بازسازی اجرایی نشده و هما در عملیاتی کردن این برنامه موفق نبوده است.

 ناموفق در اصلاح ساختار

منظری می‌گوید: البته مدیرعامل ایران‌ایر تازه تغییر کرده است و نمی‌توان درباره کارآیی این مدیر جدید قضاوت کرد چون زمان زیادی از حضور ایشان در هما نمی‌گذرد اما در مجموع می‌توان گفت که هما در اصلاح ساختار خود موفق عمل نکرده است و به همین علت برای پرداخت حقوق کارکنانش طی چندماهه گذشته از سایر سازمان‌های اجرایی وام دریافت کرده است.

او درباره راهکارهای بهبود عملکرد هما بیان می‌کند: علاوه برنوسازی ناوگان، این ایرلاین دولتی باید ساختارش را اصلاح کند و صندوق بازنشستگی خود را واگذار کند و در اساسنامه‌اش تغییراتی ایجاد کند.

معاون اسبق هوانوردی و امور بین‌الملل سازمان هواپیمایی کشوری اضافه می‌کند: ایران‌ایر به عنوان یک شرکت دولتی با چارت و برنامه کنونی نمی‌تواند موفق باشد و پیشنهاد می‌شود که در نخستین گام مدیریت این شرکت را به بخش خصوصی واگذار کنند زیرا قیمت خرید این ایرلاین دولتی بالاست و به نظر نمی‌رسد دولت در فروش کلی این ایرلاین موفق شود.

منظری ادامه می‌دهد: صندوق بازنشستگی را در اختیار صندوق‌های عمومی دولتی قراردهند و بعضی از شرکت‌های وابسته و همچنین بخش هندلینگ و کترینگ را از هما جدا کنند تا هما شرکتی به روز و پویا شود و قدرت رقابت با سایر ایرلاین‌های موفق منطقه‌یی را داشته باشد.

 مشکلات هما ناشی از دولتی بودن

کاپیتان هوشنگ شهبازی، یکی از خلبان‌های ایرلاین ایران‌ایر که مدتی است بازنشسته شده است درباره وضعیت کنونی این ایرلاین دولتی به تعادل می‌گوید: درحال حاضر مدیرعامل بزرگ‌ترین ایرلاین کشور، یک خانم است و باید این نوید را به خانم شرفبافی بدهم که در یک فرصت تاریخی قرار دارند و می‌تواند پس از برجام که تحریم‌های هوانوردی برداشته شده با مدیریت تخصصی ایرلاین به شیوه نوین و بین‌المللی درصنعت هوانوردی کشورمان، تاریخ ساز شوند.

شهبازی می‌افزاید: در مقطع زمانی کنونی فرصت تاریخی مناسبی در اختیار مدیریت هما قراردارد که باید از این فرصت به خوبی استفاده شود، اما از سوی دیگر نباید این موضوع را نادیده گرفت که ایران‌ایر با مشکلات مختلف و پیچیده‌یی روبرو است.

او ادامه می‌دهد: یکی از مشکلات ایران‌ایر، دلیل دولتی بودن این ایرلاین است که یکی از تبعات آن تحمیل پروازهای تشریفاتی به هماست که هزینه‌های آن ازسوی دولت پرداخت نمی‌شود به عنوان نمونه در دولت گذشته، رییس‌جمهوری به همراه خانواده و بستگان به ونزوئلا سفرکردند و هزینه‌های بسیاری به هما تحمیل شد، در این سفر علاوه بر هزینه سوخت که حدود 320 تن بنزین بود باید هزینه‌های خدمه پروازی، عبور از آسمان سایر کشورها و... را هم اضافه کرد.

به گفته این خلبان شرکت هما، در این سفرهای تشریفاتی، امکان حضور مسافرانی غیر از دولتی‌ها وجود ندارد و امکان سود آوری در این سفرها با فروش بلیت وجود ندارد ضمن اینکه در بسیاری از اینگونه سفرها، هزینه‌ها به هما پرداخت نمی‌شود.

 واگذاری صندوق بازنشستگان

شهبازی اظهار می‌کند: متاسفانه هم‌اکنون یکی از مشکلات اصلی هما، بازنشستگان و صندوق بازنشستگی است، ‌در در دهه 60 که این صندوق تاسیس شد تمام کارکنان جوان بودند و مبالغی را به این صندوق پرداخت می‌کردند اما به دلیل نبود مدیریت مناسب و انتخاب مدیران نالایق ازسوی دولت برای هما انتخاب شدند و این مدیران، ‌مدیران صندوق بازنشستگی را انتخاب کردند و این درحالی است که سهامداران این صندوق یعنی بازنشسته‌ها باید برای اموالشان تصمیم‌گیری کنند.

او بیان می‌کند: توسط مدیرانی که سهامی در این صندوق ندارند سرمایه‌گذاری‌های بسیار ناکارآمدی انجام شده است و صندوق بازنشستگان را به مرز ورشکستگی رسانده است.

این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی با اشاره به اینکه مهم‌ترین ضربه به هما از سوی مدیران نالایق وارد آمده است، می‌گوید: بهترین راهکار برای حل مشکل صندوق بازنشستگان، کمک مالی دولت است زیرا دولت‌ها سرمایه بازنشستگان را با انتخاب مدیران نالایق به هدر داده است و باید خسارت آن را پرداخت کند.

شهبازی می‌افزاید: هم‌اکنون هما برای پرداخت حقوق کارکنانش، مایملک و ساختمان‌هایش را می‌فروشد و در ماه گذشته از سازمان بنادر و دریانوردی 20 میلیارد تومان قرض گرفته است این درحالی است که هما یکی از ثروتمندترین شرکت‌ها بود و وام‌های بلاعوض به آموزش و پرورش پرداخت می‌کرد اما به دلیل مدیران نالایق با مشکلات مختلفی مواجه است.

 دولت به هما کمک کند

این کاپیتان باسابقه که عضو صندوق بازنشستگان هماست، با اشاره به نبود مدیریت مناسب و انفعال مدیران هما طی سال‌های گذشته، می‌افزاید: اما در شرایط کنونی و با ورود هواپیماهای جدید یعنی 8 فروند ATR، 3 فروند ایرباس و همچنین ورود بویینگ درسال جاری شاهدنوسازی تدریجی این ایرلاین باشیم. شهبازی ادامه می‌دهد: درصورت مانع تراشی‌های امریکا اما باز هم نباید مشکلی در ورود هواپیماهای جدید ایجاد شود زیرا تنها در تامین منابع مالی و فاینانس هواپیماها با مشکل مواجه می‌شویم و با اعمال تحریم جدید، امکان تامین مالی خرید این هواپیماها از منابع خارجی را ازدست می‌دهیم و باید به صورت نقد هزینه کنیم و دولت باید در این زمینه به هما کمک کند که با توجه به کمبود بودجه دولتی، به نظر نمی‌رسد که هما از طریق کمک‌های دولتی بتواند هواپیماهای جدیدی را خریداری کند.

او اضافه می‌کند: مدیرعامل جدید هما باید هیات دولت و مجلس را قانع کند که تامین مالی هواپیماهای جدید برای رشد صنعت هوانوردی کشورمان لازم و ضروری است و تامین منابع مالی این هواپیماها رونق صنعت هوانوردی و به تبع آن توسعه پایدار کشور را به دنبال دارد.

شهبازی با اشاره به اینکه رونق اقتصادی، بهبود صنعت گردشگری را به همراه دارد، می‌گوید: با ورود هواپیماهای جدید مشکل بیکاری تا حدودی حل می‌شود زیرا به ازای ورود هر هواپیما، 1000 شغل ایجاد می‌شود ضمن اینکه با ورود هر گردشگر به ایران، 6 شغل ایجاد می‌شود بنابراین تامین منابع مالی هواپیماهای جدید و به ویژه بویینگ، صرفه اقتصادی دارد.

این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی اضافه می‌کند: یکی از حیاتی‌ترین اقدامات درصنعت هوانوردی کشور، کمک دولت برای تامین مالی هواپیماهای جدید است.

 صورت‌های مالی هما منتشر شود

علی کجباف کارشناس ارشد حوزه هوانوردی هم با اشاره به اینکه هما در شرایط پیچیده و بغرنجی قرار دارد، به «تعادل» می‌گوید: در دو، سه سال اخیر با توجه به نگاه ویژه وزیر راه و شهرسازی به حمل و نقل هوایی و گشایش‌هایی که پس از برجام در تامین ناوگان هوایی ایجاد شود، امید‌هایی برای احیا و تعالی هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران پدیدار شد.

کجباف می‌افزاید: اما اخباری که در این روزها مبنی بر واریز حقوق پرسنل به صورت قسط، استقراض از سایر سازمان‌های دولتی در قبال پیش پرداخت سفر هوایی یا تامین مالی از محل منابع داخلی و بانک صنعت و معدن با وجود قول تامین مالی از منابع خارجی خوشایند نیست و به نظر می‌رسد با وجود تلاش‌های انجام شده، چالش‌های هما صرفا نوسازی ناوگان هوایی نیست و نیاز به توجه به سایر مسائل هم وجود دارد.

او اظهار می‌کند: از سالیان گذشته درآمد هما برای پوشش هزینه‌های آن شرکت کافی نبوده است. بنابراین برای پرداخت حقوق یا تامین قطعات و تجهیزات، شیوه استقراض از سایر سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی پیگیری شده است یا هزینه‌های عوارض ناوبری هوایی و سوخت به ترتیب به شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران و شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی پرداخت نشده است و بدهی‌های زیادی از این بابت وجود دارد.

به گفته کجباف، دراین خصوص پیشنهاد می‌شود برای روشن شدن وضعیت هما صورت‌های مالی آن شرکت به صورت سالانه منتشر شود تا یک دید حداقلی نسبت به بحران نقدینگی و ضرر زیان آن شرکت فراهم شود. این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی اضافه می‌کند: هم‌اکنون پرداخت حقوق بازنشستگان هما از محل صندوق بازنشستگی این شرکت انجام می‌شود و در چند سال اخیر این صندوق پول کافی برای پرداخت حقوق بازنشستگان در صندوق نداشته است و به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری‌های نامناسب و اتلاف منابع این صندوق از علل کسری بودجه و پول در این صندوق است و ماهانه باید بخشی از درآمد هما صرف جبران کسری بودجه آن صندوق شود.

او می‌گوید: همچنین وجود این صندوق باعث بزرگ شدن و کندی عملکرد ساختار هما شده است و حل این چالش هم به سادگی امکان پذیر نیست و نیازمند اراده‌یی بالاتر از هما و در سطح دولت دارد و راه‌حل قابل تصور انفکاک این صندوق از هما و الحاق آن به صندوق بازنشستگی کل کشور است.

 تنوع بسیار ناوگان پروازی

کجباف با اشاره به اینکه ناوگان پروازی هما در قیاس با نمونه‌های موفق داخلی و خارجی زیاد است، می‌گوید: متاسفانه این رویه نادرست در نوسازی ناوگان و پروژه خرید آن شرکت ادامه یافته است و تنوع زیاد تایپ‌های هواپیما موجب افزایش هزینه‌های انبارداری بابت نگهداری قطعات و هزینه‌های آموزشی کارکنان تعمیرات و عملیات می‌شود و گمان می‌شود علت چنین تنوع زیادی در تایپ‌های پروازی به علت نبود استراتژی مشخص در شبکه پروازی آن شرکت است.

این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی تصریح می‌کند: در نبود استراتژی مشخص خرید هر گونه هواپیمای برای مدیران و مسوولان مطلوب بوده در صورتی که چنین رویکردی موجب افزایش هزینه‌های هما شده است و در بلندمدت موجب کاهش بهره‌وری و سود می‌شود.

 او ادامه می‌دهد: هما نسبت به سایر ایرلاین‌های داخلی و خارجی و ناوگان فعال خود کارکنان زیادی دارد که در حدود سه برابر حد متعارف است و همین مساله سبب افزایش هزینه‌های جاری هما شده است و در عین حال هنوز هم در بخش‌های تخصصی با کمبود نیرو مواجه است و به نظر می‌رسد استخدام بی‌رویه و مبتنی برخویشاوند سالاری سبب تنزل موقعیت اقتصادی آن شرکت شده است.

به گفته کجباف، از سوی دیگر سیاست‌هایی که برای تعدیل هزینه‌های پرسنلی در سال‌های اخیر اتخاذ شده سبب ایجاد نابرابری اجتماعی در آن شرکت شده است و سیاست مذکور که مبتنی بر جذب نیروی‌های کاری در قالب قراردادی و به صورت یکساله است؛ به ترویج تفکر تبعیض آمیز بین دو طیف از کارکنان دامن زده است و بروز نارضایتی بین کارکنان را فراهم کرده است و هما جهت افزایش بهره وری ناچار به پیگیری سیاست تعدیل نیرو است.

 عدم وصول برخی مطالبات هما

 این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی درباره دیگر مشکلات ایرلاین دولتی هما می‌گوید: برخی پروازهای هما به صورت تکلیفی یا درخواست مقامات دولتی انجام شده است و هزینه چنین پرواز‌هایی باید از محل بودجه‌های استانی یا دولت پرداخت شود که تاکنون خبر تسویه حساب چنین مطالباتی منتشر نشده است و البته میزان طلب هما و دیون دولت در این حوزه مشخص نیست و در صورت اعلام میزان طلب و در نظر گرفتن رویه‌های لازم امکان تهاتر برخی مطالبات با بخشی از بدهی‌ها وجود دارد.

 بازطراحی ساختار سازمانی هما

کجباف در ادامه به ساختار سازمانی هما اشاره می‌کند و می‌گوید: ‌ساختار سازمانی هما قبل از انقلاب جمهوری اسلامی تدوین شده و دو موضوع باعث ناکارآمدی ساختار کنونی شده است، نخستین عامل این است که این ساختار در مقطعی از زمان نوشته شده است که ایران ایر در داخل و در بعد بین‌المللی رقیب قابل توجهی نداشته است بنابراین مقتضیات رقابتی کنونی در ساختار آن شرکت دیده نشده است.

این کارشناس ارشد حوزه هوانوردی ادامه می‌دهد: ساختار سازمانی گذشته هما برای پرواز حدود ۴۰ تا ۵۰ فروند هواپیما طراحی شده است در صورتی که تعداد ناوگان فعال هما هم‌اکنون کمتر از ۲۰ فروند است بنابراین آن ساختار متناسب با عملیات کنونی نیست و باید آن ساختار با در نظر گرفتن محیط رقابتی داخلی و بین‌المللی و میزان عملیات فعلی بازطراحی شود.