اجرای صحیح آمایش سرزمین برای حمایت از کالای ایرانی

وقتی سال جدید توسط مقام معظم رهبری حمایت از کالای ایرانی نام گرفت همه نگاه‌ها به سمت روش‌های حمایت از کالای ایرانی رفت و نخستین جواب جایگزینی واردات بود. در حالی که قبل از هر گونه ارائه راه‌حل باید این سوال مطرح شود که چرا بعد از چندین دهه تلاش برای توسعه اقتصادی هنوز نیاز به حمایت از کالای ایرانی وجود دارد؟ چرا با وجود بسیاری از منابع ارزان هنوز هم بسیاری از کالاهای ایرانی مشکل قیمت تمام شده دارند؟ تنها با نیم نگاهی به کشورهای توسعه یافته و رده میانی جهان همچون مالزی، سنگاپور، ترکیه و کشورهایی قدرتمند همچون کره جنوبی و بسیاری از جوامع اروپایی که فاقد این ظرفیت‌ها در بخش‌های متعدد اقلیمی، طبیعی و منابع زیر زمینی هستند و از منظر اقتصادی به توفیقات بسیار نائل شده‌اند، سهولت و سادگی تمام این ادعا قابل اثبات خواهد بود.

 مشکل ساختار اقتصاد

اقتصاد ایران با توجه به جغرافیای گسترده و با وجود تمام امکانات به گونه‌یی بنیان نهاده شده است که بسیاری از تولیدات ایرانی با مشکل قیمت تمام شده یا حمل و نقل روبه‌رو هستند. در دهه اخیر مشکل کمبود آب و مسائل محیط‌زیستی هم به دلیل همین جانمایی‌های اشتباه ایجاد شده است. مثال واضح آن را می‌توان در صنایع فولاد، پتروشیمی و کشاورزی ایران دید. در دهه 40 و 50 بحث آمایش سرزمین از سوی کارشناسان اقتصادی برای اقتصاد ایران مطرح می‌شد. آمایش سرزمینی به ارزیابی، پردازش و سنجش نظام‌مند عوامل طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و... برای نائل شدن به راهکارهای مناسب و مقتضی در جهت تشویق و کمک به جامعه بهره‌برداران در انتخاب گزینه‌هایی مناسب برای افزایش و پایداری توان سرزمینی در جهت برآورد نیازهای جامعه اطلاق می‌شود.

به بیان دیگر توزیع متوازن و هماهنگ جغرافیایی کلیه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی در پهنه سرزمینی نسبت به قابلیت‌ها و منابع طبیعی و انسانی را، آمایش سرزمینی می‌گویند. بنا بر تعاریف مطروحه از مهم‌ترین خصوصیات برنامه آمایش سرزمین، جامع نگری، کیفیت و سازماندهی آن است و به واقع پایدارترین آرایشی که به سه مولفه مهم جمعیت، سرمایه، منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می‌شود؛ برنامه آمایش سرزمین نامیده می‌شود.

در صورت توجه به آمایش سرزمینی، در هر منطقه بنا بر نیازی که در آن احساس می‌شود به تولید اقدام می‌شود و در صورت تولید مازاد، امکانات لازم برای توزیع مناسب آن به مناطق نیازمند عملیاتی خواهد شد. به عنوان مثال، با آمایش سرزمینی هوشمندانه، در منطقه‌یی که با مشکل کم آبی مواجه است به کشت و کاشت محصولاتی که نیازمند آب فراوان است، مبادرت ورزیده نمی‌شود.

 انتشار طرح ملی آمایش سرزمینی پس از 40 سال

بنا بر گزارشاتی که از سوی رسانه‌ها منعکس شده، فاز نخست طرح ملی آمایش سرزمینی صنعت، معدن و تجارت پس از سال‌ها پیگیری در نهایت منتشر شد. در همین رابطه محمد رضا مرتضوی دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت در ارتباط با ضرورت طرح فوق (آمایش سرزمینی) بیان کرد: در ایران تفاوت دما میان شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین منطقه کشور، حداقل به 30 درجه سانتی‌گراد می‌رسد، بنابراین اجرای طرح‌های سرمایه‌گذاری امری اجتناب‌ناپذیر است و به همین دلیل می‌طلبد به نکات مذکور در اجرای طرح‌ها توجه ویژه شود و جانمایی طرح‌های صنعتی بر اساس ظرفیت‌های اقتصادی، امکانات و طبیعت هر شهر و استان انجام شود.

وی با بیان اجرای پروژه‌های فولادی در مناطق خشک، احداث کارخانه نان صنعتی در مناطق کم جمعیت یا تاسیس واحدهای تولیدی فرش‌های ماشینی، بیش از نیاز بازار به مصادیقی از اتلاف منابع مالی کشور اشاره کرد.

از سوی دیگر منصور معظمی، عضو اتاق بازرگانی تهران با اشاره به مصرف بسیار بالای انرژی در برخی صنایع کشور اظهار کرد: در کل دنیا، توسعه اقتصادی، مستلزم آمایش سرزمینی است و به تعبیری می‌توان گفت؛ قطب تمام بخش‌های گردشگری، بازرگانی، صنعتی و کشاورزی کاملا مشخص است.

وی در ادامه افزود: سازمان برنامه و بودجه و وزارت صنعت، ملزم به انتخاب صحیح قطب‌های صنعتی کشور هستند و باید با اطلاعات کافی، اقدامات لازم را انجام دهند به نحوی که سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها، صرفه اقتصادی بالایی را به همراه داشته باشد.

معظمی تصریح کرد: تنظیم برنامه‌ها باید به گونه‌یی باشد که از احداث کارخانجاتی که مصرف آب زیادی دارند در مراکز شهرها جلوگیری به‌عمل‌ آید و سیاست‌ها بر مبنای تاسیس آن در مجاورت دریا و رودخانه تنظیم شود.

وی با اشاره به اینکه برخی از پروژه‌های کشور فاقد توجیه اقتصادی هستند، گفت: مکان‌یابی نامناسب برخی صنایعی که مصرف انرژی بالایی دارند در سال‌های گذشته آسیب‌های جدی بر اقتصاد کشور تحمیل کرده که در این خصوص می‌توان به صنعت آلومینیوم اشاره کرد.

عضو اتاق بازرگانی تهران بیان کرد: برخی کشورها به دلیل مکان یابی نامناسب با مشکلات متعددی در بخش اقتصاد مواجه شده‌اند، بنابراین امید است دولت برای رفع این معضل، تدابیر اساسی اتخاذ کند.

امید آن می‌رود در اجرای طرح آمایش سرزمینی با توجه مضاعف، تلاش لازم برای مطالعه، بررسی کارشناسانه و پیش‌بینی تمهیدات لازم در راستای ارتقای توان تولیدی کشور و به تبع آن حمایت از کالای ایرانی لحاظ شود که البته طرح این موضوع به معنای نادیده انگاشتن مطلق آمایش سرزمینی در گذشته نیست، اما اظهارات برخی مسوولان و خروجی که از فعالیت‌های صنعتی و تولید شاهد هستیم گواه این واقعیت تلخ است که این امر خطیر در اولویت ویژه قرار نداشته است، مقوله‌یی که قطعا با اجرای هوشمندانه آن در میان مدت و بلندمدت، توسعه اقتصادی کشور در بخش‌های گوناگون را تضمین خواهد کرد.

 تشکل‌ها و آمایش سرزمین

طرح اولیه آمایش سرزمین امروز با توجه به تغییرات نیازمند بازنگری است اما هنوز قابلیت اجرا دارد. این طرح چندان مورد توجه دستگاه‌هایی که باید مجوزهای تولید و بهره‌برداری را صادرکنند قرار نمی‌گیرد اما تشکل‌ها می‌توانند اعضای جدید را مجبور به اجرای این طرح کنند. اتاق بازرگانی از طریق شورای گفت‌وگو اگر بحث آمایش سرزمین را در دستور کار قرار دهد می‌تواند نهادها را مجبور به همکاری کند و در عین حال هر تشکل توجیه شود که اعضای خود را باید به سرمایه‌گذاری در کدام قسمت از کشور و تحت چه شرایطی سوق دهد.

بحرانی که امروز با آن روبه‌رو است نه مشکل کمبود منابع مانند آب بلکه عدم تطبیق عرضه و تقاضا در بخش‌های مختلف کشور است در حالی که هنوز در بخش‌های دیگری منابع وجود دارد. در چنین شرایطی بخش خصوصی برای بقا چاره‌یی ندارد جز آنکه خود مانع پیچیده‌تر شدن مساله به خاطر سوءمدیریت شود.