خطر گسترش کانون گرد و غبار در حاشیه دریاچه ارومیه

طرح‌ تثبیت کانون‌های گرد و غبار در حاشیه دریاچه ارومیه و طرح تصفیه فاضلاب‌های شهری و انتقال پساب آن به دریاچه ارومیه، از آن دست پروژه‌هایی است که از ابتدای شروع کار ستاد احیای دریاچه ارومیه در اولویت قرار گرفته و گرچه تاکنون در اجرای این برنامه‌های مصوب، موفقیت‌هایی حاصل شده، اما هنوز ستاد به دلیل نبود اعتبارات کافی نتوانسته است به وعده‌های خود بطور کامل عمل کند. هفته گذشته تعدادی از خبرنگاران حوزه محیط زیست با حضور در استان آذربایجان غربی، ضمن بررسی آخرین وضعیت آبی دریاچه ارومیه از طرح‌های در دست اقدام دستگاه‌های مختلف در راستای حفظ اکوسیستم دریاچه ارومیه بازدید کردند. تثبیت کانون‌های گرد و غبار در حاشیه دریاچه ارومیه از جمله طرح‌هایی است که به دلیل آثار مخرب آن بر سلامت ساکنان استان‌های آذربایجان غربی و شرقی، همچنین لطمات جبران‌ناپذیر آن بر زمین‌های کشاورزی مورد توجه ستاد احیای دریاچه ارومیه از زمان شکل‌گیری این نهاد نظارتی قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین کانون‌های گرد و غبار نمکی در حاشیه دریاچه ارومیه در روستای «جبل کندی» است که زمانی جزو پیکره دریاچه ارومیه بود اما امروز به بیابان و برهوتی هولناک تبدیل شده است. هنگام ورود به منطقه جبل کندی واضح‌ترین و شاید تکراری‌ترین جمله‌ای که به ذهن هر بازدیدکننده‌ای می‌آید، این است که این منطقه نمی‌تواند متعلق به استان آذربایجان غربی باشد چون همه آذربایجان غربی را به عنوان یکی از پربارش‌ترین استان‌های کشور می‌شناسند؛ استانی که نسبت به متوسط کشوری، بارش‌های خوبی دریافت می‌کند اما این واقعیت تلخ وجود دارد که مدیریت نامناسب آب و توسعه ناپایدار کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تا حدی پیش رفته که دریاچه دیروز را به بیابان امروز تبدیل کرده است؛ بیابانی که به گفته فرهاد سرخوش - مدیر دفتر ستاد احیای دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی -در سال ۱۳۷۴ بطور کامل زیر آب بود اما طی سال‌های گذشته به دلیل عقب‌نشینی آب دریاچه به‌تدریج به چنین شرایطی دچار شد تا اینکه در طول ۲۰ سال گذشته به دلیل کاهش ۴۰ سانتی‌متر از دریاچه ارومیه در هر سال به یک بیابان تمام عیار تبدیل شد.

این مسوول استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه که در بازدید از منطقه جبل کندی همراه خبرنگاران است، می‌گوید: وسعت دریاچه ارومیه در سال ۷۴، ۵۰۰۰ کیلومتر مربع بود، درحالی‌که در شرایط حاضر به ۱۷۰۰ کیلومتر مربع تقلیل یافته است. بقیه مساحت دریاچه ارومیه طی سال‌های گذشته تبدیل به حاشیه شده است. بر اساس نقشه راه تعریف‌شده در ستاد احیای دریاچه ارومیه، تراز اکولوژیک دریاچه ۱۳۷۴ متر است که در این صورت ۴۰۰۰ کیلومتر مربع از دریاچه زیر آب خواهد رفت. سرخوش با بیان اینکه از منطقه جبل کندی تا دریاچه ارومیه ۱۳ کیلومتر فاصله است، اظهارمی‌کند: جبل کندی در ۴۰ کیلومتری شمال شهر ارومیه واقع شده است و از روستاهای مشرف به دریاچه ارومیه به حساب می‌آید. در حال حاضر نیز حدود ۷۴۰۰ هکتار از زمین‌ها به شنزارهای روان مبدل شده و روز به روز بر وسعت تپه‌های آن افزوده می‌شود که تهدیدی جدی برای ۳۰ روستای اطراف این منطقه، باغات و اراضی کشاورزی به شمار می‌رود حتی روستای «مقاتل» در حاشیه کانون‌های گرد و غبار جبل کندی از سال ۹۳ بر اثر توفان‌های نمکی به تدریج مجبور به مهاجرت شدند و در حال حاضر این روستا بطور کامل خالی از سکنه شده است.

مجید موسی‌زاده، مدیر پروژه تثبیت کانون‌های گرد‌وغبار جبل کندی، می‌گوید: قبل از عملیات تثبیت گرد‌و‌غبار در کانون‌های غبار‌خیز جبل کندی به دلیل شدت توفان‌ها به هیچ‌وجه امکان این نبود که در این عرصه بایستیم و صحبت کنیم حتی بارها این توفان‌های مخرب باعث شکسته شدن دوربین‌های عکاسی و فیلمبرداری شد.

او در مورد نحوه ورود منابع طبیعی به دریاچه ارومیه به ایسنا می‌گوید: به دنبال دریافت گزارش‌های متعدد از مردم محلی مبنی بر وجود مشکلات زیست‌محیطی در اطراف دریاچه ارومیه، دانشگاه صنعتی شریف، مطالعه‌ای در این زمینه انجام داد که نتایج آن ثابت می‌کرد در این منطقه علاوه بر خشک شدن دریاچه ارومیه مشکل دیگری هم وجود دارد که گرد و غبار ناشی از خشکی دریاچه است. در همین مقطع بود که سازمان جنگل‌ها از سوی ستاد احیای دریاچه ارومیه احضار و از آن خواسته شد که تثبیت گرد و غبار را برعهده بگیرد.

  مرگ سرزمین بر اثر توفان‌های نمکی

مدیر پروژه تثبیت کانون‌های گرد و غبار با اشاره به اینکه از بهمن‌ماه سال ۹۳ عملیات تثبیت گرد و غبار در چهار کانون بحرانی آذربایجان غربی بدون تخصیص بودجه شروع شد و تاکنون بیش از ۹۵ درصد کانون‌های تحت مدیریت منابع طبیعی مهار شده است، در مورد کانون گرد و غبار جبل کندی توضیح می‌دهد: در جبل کندی، ماسه‌های روان به سمت روستاها حرکت می‌کرد و گرد و غبار ناشی از آن تا حدود ۴۰ کیلومتر را تحت تاثیر مستقیم قرار می‌داد حتی تا ۵۰۰ کیلومتر هم قابلیت حرکت داشت. گرد و غبارهایی که حاوی نمک و عناصر سنگین و به‌شدت خطرناک است و وقتی روی اراضی می‌نشیند باعث مرگ سرزمین می‌شود.

موسی‌زاده با اشاره به اینکه ۷۳۰۰ هکتار کانون گرد و غبار در منطقه جبل کندی شناسایی شده است، در مورد جزییات عملیات تثبیت گرد‌و‌غبار می‌گوید: ۸۳۰ هکتار قرق و ۴۸۰ هکتار عملیات کاشت انجام شده است. دو گونه بومی برای مهار گرد و غبار انتخاب شده که هر دو بومی منطقه است. یکی نهال شورگز (Tamarix) و دیگری بوته قره‌داغ (Nitraria) است. درختچه قره‌داغ گونه‌ای است که به‌شدت با ماسه مقابله می‌کند، بطوری که هر اندازه ماسه بیشتر شود، رشد اینگونه نیز بیشتر می‌شود. به این شکل که ماسه را بغل می‌کند و ارتفاع می‌گیرد. اینگونه می‌تواند تا چهار متر ارتفاع بگیرد و تا از طریق جذب انرژی جنبشی باد، سرعت آن را بگیرد و مانع حرکت ماسه‌ها می‌شود. اینگونه هر ۱۲ روز یک‌بار تا ۱۰ نوبت، به اندازه ۳۰ لیتر آبیاری می‌شود.

میرصمد سیدموسوی - مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی- نیز با حضور در کانون غبارخیز جبل کندی با اشاره به تکلیف منابع طبیعی برای تثیبت گرد وغبار ناشی از خشکیدگی دریاچه ارومیه می‌گوید: علاوه بر کاشت بوته‌ و نهال‌ در منطقه جبل کندی، با هدف کاهش سرعت باد در این منطقه ۱۳۰ کیلومتر بادشکن غیر زنده از چوب‌های هرس‌شده درخت گز یا شاخه‌های خشک این درخت ایجاد کرده‌ایم که به دلیل طرح شطرنجی، نقش زیادی در خنثی کردن بادهای دیوانه این منطقه دارند که هر بار از یک منطقه می‌وزد. این بادشکن با همکاری با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و تامین بخشی از اعتبارات توسط این نهاد اجرایی شد.

او می‌افزاید: منابع طبیعی در مجموع در شهرستان‌های سلماس، ارومیه و میاندوآب، پروژه‌های بیولوژیک و بیومکانیک برای مهار گرد و غبار اجرا کرده است. از سال ۹۳ تا ۹۶، حدود ۲۵ میلیارد تومان برای نهال‌کاری و بوته‌کاری در ۲۳۰۰ هکتار و تثبیت کانون‌های بحرانی در ۸۳۰۰ هکتار از اراضی این سه شهرستان انجام شده است. احداث بادشکن غیر زنده، استقرار ایستگاه‌های پایش و سنجش گرد و غبار، اصلاح و پرورش گززارهای طبیعی، قرق و ساماندهی «چرا» از دیگر اقدامات انجام‌شده در این مناطق است.