غفلت از «ساختگاه» در زلزله شناسی تهران
گروه راه و شهرسازی | آزاده کاری|
معمولا خبر زلزله با ترس و وحشت همراه است و در کلان‌شهری مانند تهران که گفته می‌شود منتظر یک زلزله 7 ریشتری یا بیشتر است، وقوع زمین لرزه‌ای کوچک یا متوسط شبیه آنچه سال گذشته در منطقه ملارد تهران رخ داد می‌تواند تا مدت‌ها ترس و دلهره را در شهروندان زنده نگه دارد. زلزله یک پدیده طبیعی است که می‌تواند آثار مخرب مالی و جانی به همراه داشته باشد. اما در بسیاری از کشور‌های پیشرفته و لرزه خیز مانند ژاپن که به پیشرفت‌های بسیاری در زمینه زلزله دست یافته‌اند، مردم هراس و وحشتی از وقوع زلزله ندارند و می‌دانند که هنگام وقوع زلزله باید چه واکنشی داشته باشند. زیرا در ساخت ساختمان‌ها و طراحی شهری تمام عوامل کاهش خطر زلزله رعایت شده است. حتی چند سال پیش زلزله 8 ریشتری دریکی از شهرهای ژاپن تنها یک کشته به جای گذاشت. آسیبی که زلزله می‌تواند به شهرها وارد کند به عوامل مختلفی از جمله بزرگی یا شتاب زلزله بستگی دارد.
کاوه عقلایی، دانشجوی دکترای خطر زلزله در پژوهشگاه علوم زمین ایستر گرنوبل فرانسه در گفت‌وگو با «تعادل» توضیحاتی درباره عوامل تاثیرگذار در میزان خطر زلزله ارایه کرد. عقلایی با بیان اینکه خطر زلزله ترکیبی از چند موضوع مختلف است، توضیح داد: مهم‌ترین عامل، منبع زلزله یا همان گسل است. ابعاد گسل، نیروهای داخل آن و جنس سنگ می‌تواند بزرگای زلزله را تعیین کند. مدت زمان زلزله نیز در میزان آسیب رسانی زلزله تاثیرگذار است.
وی با بیان اینکه عامل تاثیرگذار بعدی درخطر زلزله به مسیر آن بر می‌گردد، اظهار کرد: مسیری که امواج ناشی از زلزله طی می‌کند از نظر طول مسافت و نیز جنس خاک تاثیر بسزایی دارد. در واقع در این جا صحبت از کاهندگی اثر زلزله است. یعنی در مسیری که زلزله از اعماق زمین طی می‌کند تا به محل مسکونی برسد به دلیل خاصیت میرایی زمین از شدت آن کاسته می‌شود که به آن کاهندگی مسیر گفته می‌شود.
این کارشناس زلزله ادامه داد: بعد از گسل و مسیر، موضوع مهم دیگر در خطر زلزله اثر ساختگاه آن است. زلزله در مسیر خود به ساختگاه می‌رسد. ساختگاه همان آبرفتی است که شهر روی آن واقع شده و به عبارتی زیر شهر است. در زلزله‌های بسیاری اثر ساختگاه باعث شده نیروی زلزله چندین برابر شود و بنابراین می‌توان گفت نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در میزان خطر زلزله دارد. در شهرهای بزرگ مانند تهران موضوع اثر ساختگاه چندان مورد توجه قرارنگرفته و بررسی‌ها دراین زمینه کافی نیست. از سال 2000 یک گروه ژاپنی به اسم جایکا تحقیقات خود را در این زمینه شروع کردند و بعد از آن دکتر جعفری، رییس پژوهشگاه زلزله این کار را ادامه دادند. این کار توسط محققان دیگر ادامه پیدا کرده است. تهران در ساختگاه دو بعدی و سه بعدی از نظر آبرفتی قراردارد و باید اثرات ساختگاه بطور کامل مورد ارزیابی قرارگیرد. البته کارهایی انجام شده ولی هنوز مطالعات نهایی نشده و ما نمی‌دانیم دقیقا حوزه آبرفتی تهران چه شکلی دارد.
وی در این باره مثالی زد و گفت: زلزله معروف 1985 مکزیکو سیتی با بزرگای 8 ریشتر خارج از شهر مکزیکو سیتی رخ داد. از مبدا زلزله تا شهر
مکزیکوسیتی چندین شهر دیگر نیز قرار داشت اما بیشترین میزان تخریب در مکزیکو سیتی رخ داد که دلیل آن اثر ساختگاه بود. جنس لایه‌ها و لایه‌بندی خاک زیر شهر مکزیکوسیتی باعث تشدید چند برابری نیروی زلزله شده بود. این در شرایطی که بود که شهرهایی که به گسل نزدیک‌تر بودند خرابی‌های کمتری داشتند.
عقلایی با تاکید بر اینکه ساختگاه جایی است که ساختمان روی آن بنا شده است، تصریح کرد: مشخصات ساختگاه و نیز ساختمان هر یک به صورت جداگانه مهم‌اند، اما در کنش بین ساختمان و ساختگاه است که میزان تخریب را تعیین می‌کند.
وی با بیان اینکه تاکنون درباره ساختمان‌ها پژوهش خاصی صورت نگرفته است، تصریح کرد: اولین
آیین‌نامه زلزله در کشور سال 1368 تدوین و از سال 70 نیز اجرایی شده است.در نتیجه ساختمان‌های ساخته شده بعد از سال 70 بر اساس این آیین نامه طراحی و اجرا شده‌اند. بعد از زلزله بزرگ رودبار و منجیل در سال 69 اجرای قوانین این آیین نامه به شکل جدی‌تر دنبال شد و می‌توان گفت، ساختمان‌هایی که قبل از سال 70 ساخته شدند در برابر نیروی زلزله به‌شدت
آسیب‌پذیرند. در این خصوص به مدیریت شهری پیشنهاد می‌شود برای کاهش خطرات زلزله در ساختمان‌های بالای 30 سال برنامه‌ریزی خاصی انجام دهند و این ساختمان‌ها برای نوسازی و مقاوم‌سازی در اولویت قرارگیرند.
به گفته این کارشناس، بعد از سال 70 و تدوین
آیین طراحی ساختمان‌ها در برابرخطر زلزله که با نام آیین نامه 2800 شناخته می‌شود ۳ بار این
آیین‌نامه اصلاح شده است و با در نظر گرفتن واقعیت‌هایی که در اثر مطالعات علمی جدیدتر به دست آمده و با توجه به پیشرفت‌های علمی سعی شده این آیین نامه ویرایش شود.
این کارشناس زلزله با تاکید بر اینکه طی سال‌های اخیر آیین نامه‌های مربوط به ایمنی ساختمان و زلزله پیشرفت کرده است، تصریح کرد: گذشته از طراحی ساختمان، در بخش ساخت و اجرا که شامل نظارت و ساخت ساختمان می‌شود نیاز به تغییر رویکرد احساس می‌شود. آن چه در زلزله کرمانشاه و خرابی بخشی ازساختمان‌های مسکن مهر شاهد بودیم نشان از این دارد که در بسیاری مواقع طراحی‌ها مشکلی نداشت اما به دلیل نبود نظارت کافی، ساختمان بر اساس آنچه طراحی شده بود، ساخته نشده و بسیاری از تخریب‌ها از جمله تخریب نمای ساختمان‌های مسکن مهر نشان داد که اصول مربوط به اجرای نمای ساختمان به خوبی اجرا نشده بود.وی افزود: ممکن است در طراحی ساختمان پیشرفت کرده باشیم اما باید شرایط به گونه‌ای باشد که این طراحی در اجرا نیز دقیقا رعایت شود و تا امروز مطالعات ویژه‌ای روی ساختمان‌های فعلی تهران از منظر تطابق سازه با طراحی اولیه آن انجام نشده است. در مجموع می‌توان گفت برای داشتن آیین نامه‌های سطح بالا و داده‌هایی که بتوان بر اساس آن برنامه‌ریزی کرد، انجام مطالعات جامع روی ساختمان‌های شهر تهران ضروری است.
رابطه بافت فرسوده و زلزله؟
آنگونه که کارشناسان می‌گویند، ساختمان‌ها و بافت‌های فرسوده هم از جهت تخریب سریع‌تر و هم به دلیل تراکم جمعیتی در این بافت‌ها نیز نقش مهمی در افزایش میزان تخریب و آسیب‌های زلزله دارند.
به گفته علی بیت‌اللهی، رییس مرکز تحقیقات زلزله‌شناسی وزارت راه و شهرسازی بر اساس ماده ۲ قانون حمایت از احیای بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، مناطقی از شهر هستند که طی سالیان گذشته عناصر متشکله آن اعم از تاسیسات روبنایی، زیربنایی، ابنیه، مستحدثات، خیابان‌ها و دسترسی‌ها، دچار فرسودگی و ناکارآمدی شده و ساکنان آن از مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی رنج می‌برند. وی همچنین گونه‌های بافت را نیز شامل سکونتگاه‌های غیررسمی، دارای ارزش تاریخی و سکونتگاه‌های قدیمی
عنوان کرد.
بیت‌اللهی علل شکل‌گیری بافت‌های فرسوده شهری را در سه محور عوامل اقتصادی، شکست بازار و شکست بخش عمومی برشمرد و در بیان جزئیات هرکدام از علل، اعلام کرد: تحولات ساختاری، تحول در تکنولوژی، رشد اندک اقتصادی، فقر و نابرابری و تحولات جمعیتی از جمله علل اقتصادی شکل‌گیری بافت‌های فرسوده شهری هستند. به گفته وی، شکست بازار را نیز موضوعاتی همچون زمین شهری، مسکن شهری، بازارهای مالی، حقوق مالکیت، فیلترینگ و اثرات محله رقم زده‌اند و در عین حال، برنامه‌ریزی شهری، سیاست‌گذاری مسکن شهری، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و عرضه خدمات از علل شکست بخش عمومی هستند.
به گفته بیت‌اللهی، مقایسه سرانه کاربری‌های بافت فرسوده با تهران نشان می‌دهد که از ۶۲ درصد بافت فرسوده در کل کشور ۲۹ درصد آن در شهر تهران واقع است.
بیت‌اللهی همچنین از تهیه جدولی (شماره یک) از مقایسه مساحت، جمعیت و تعداد واحدهای مسکونی بافت‌های فرسوده و ناپایدار با کل شهر تهران خبر داد.
بیت‌اللهی همچنین از تهیه جدولی (شماره 2) از مقایسه مساحت، جمعیت و تعداد واحدهای مسکونی بافت‌های فرسوده و ناپایدار با کل شهر تهران خبر داد.
