پایان موج سدسازی
سدسازی‌های بی‌رویه در سال‌های اخیر نه تنها اقتصاد جوامع محلی را رونق نبخشید، بلکه بیش از هر چیز محیط زیست را ضعیف و شکننده کرد. فرسایش خاک، از بین رفتن منابع آب، خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها تنها بخشی از فهرست بلندبالای آسیب‌های سدسازی است که نتیجه‌ای جز فرسایش خاک و از دست رفتن ذخایر آب نداشت، تا جایی که سالانه ۲۵۰ میلیون متر مکعب خاک وارد سدهای کشور می‌شود این در حالی است که برای تولید یک سانتیمتر خاک به ۸۰۰ سال زمان نیاز است. به دنبال موج سدسازی، معیشت کشاورزان روستایی به مخاطره افتاد که آسیب‌های اجتماعی مانند مهاجرت و خالی شدن روستاها از سکنه را به همراه داشت اما چندسالی می‌شود که خشکسالی‌های پی در پی و در نقطه مقابل آن وقوع سیل به دنبال بارش‌های پاییزی و زمستانی بازار طرح‌های آبخیزداری را بیشتر از قبل رونق بخشیده، طرح‌هایی که از نظر اقتصادی هم برای باغداران مناسب است و هم زمینه را برای جلوگیری از مهاجرت فراهم می‌کند تا جایی که تاکنون در ۱۱ میلیون هکتار از اراضی کشور طرح‌های آبخیزداری اجرا شده و اعتبار حدود ۲۰۰ میلیون دلار معادل ۷۰۰ میلیارد تومان از صندوق توسعه ملی برای مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز به سازمان جنگل‌ها تخصیص داده شده است.
دور زدن خشکسالی‌ها با آبخیزداری
مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری معتقد است تاکنون با اجرای عملیات آبخیزداری، ۹ تن فرسایش خاک در کشور کاهش یافته است. هوشنگ جزی با بیان اینکه حوضه‌های اصلی آبخیز در کشور به شش حوضه تقسیم‌بندی می‌شوند، درباره طرح‌های آبخیزداری کشور گفت: « اگر این حوضه‌های آبخیز به‌درستی مدیریت شوند می‌توانیم موضوعات مرتبط با کم‌آبی، فرسایش خاک و رسوب‌گذاری (که سبب تخریب سدها و ابنیه‌های می‌شود) همچنین احیای مبانی حیاتی مانند پوشش گیاهی و چشمه‌ها را با وجود خشکسالی‌های کشور تحت تاثیر قرار دهیم.»
او با اشاره به تفاوت سدسازی با آبخیزداری افزود: «سدسازی در یک نقطه از خروجی حوضه آبخیز مخزنی را ایجاد می‌کند که می‌توان از پایین دست آن آب برداشت کرد ولی آبخیزداری به عملیاتی گفته می‌شود که از بالاترین نقطه ریزش باران یا برف تا پایین دست آن عملیات حفظ آب انجام می‌شود تا کل حوضه آبخیز را بتوانیم مدیریت کنیم اما در سدسازی فقط یک نقطه از حوضه آبخیز مدیریت می‌شود.»
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با بیان اینکه در کشور ما سه برابر متوسط بارندگی تبخیر وجود دارد، گفت: «در اطراف حوضه‌های آبخیز، روستاها و آبادی‌هایی همراه با باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی وجود دارد. اجرای عملیات آبخیزداری سبب می‌شود که روستاییان بتوانند از اثرات آن بهره ببرند و خسارت‌های آنها به حداقل برسد.»
جزی ادامه داد: « از اثرات مهم عملیات آبخیزداری می‌توان به کنترل سیل اشاره کرد. بطور کلی در یک تعریف جامع آبخیزداری به مجموع اقداماتی گفته می‌شود که با کنترل بحران‌هایی مانند سیل و خشکسالی و از طرفی افزایش پوشش گیاهی و حفظ خاک کمک به افزایش امنیت مردم می‌کند. از این رو شهروندان در استان‌های مختلف و استانداران مطالبه زیادی برای اجرای عملیات آبخیزداری در استان خود دارند.»
او با اشاره به طرح مصوب مدیریت جامع حوضه آبخیز در سازمان جنگل‌ها اظهار کرد: «تاکید این برنامه بر این است که مجموع اقدامات در حوضه‌های آبخیز را با یکدیگر در نظر بگیریم. برای مثال اگر به دنبال توسعه کشاورزی در دریاچه ارومیه هستیم باید حق‌آبه دریاچه را نیز پرداخت کنیم.»
700 میلیارد تومان برای مدیریت حوضه‌های آبخیز
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اشاره به اعتبار تخصیص یافته به سازمان جنگل‌ها از محل صندوق توسعه ملی گفت: « این اعتبار حدود ۲۰۰ میلیون دلار معادل ۷۰۰ میلیارد تومان است. هدف این است که با این اعتبار مدیریت جامع حوضه آبخیز انجام شود تا با این اقدام درآمد مردم در کنار حوضه‌های آبخیز افزایش پیدا کند و در نتیجه رضایتمندی ایجاد شود. در این صورت می‌توان حوضه آبخیز و بحران‌های محیطی مانند خشکسالی و سیل را کنترل و مدیریت کرد.»
جزی در ادامه تصریح کرد: « امسال ۶۴۲ حوضه آبخیز تحت اجرای عملیات آبخیزداری قرار می‌گیرند و در این حوضه‌ها نقشه‌های کاداستر نیز تهیه می‌شود. این نقشه‌ها کمک می‌کند تا اختلاف مالکیت اراضی بین مردم و دولت حل شود همچنین در این ۶۴۲ حوضه آبخیز عملیات بیولوژیک مانند جنگل‌کاری در ۲۵ هزار هکتار از اراضی کشور انجام می‌شود.»
وی با بیان اینکه عملیات آبخیزداری در حدود ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی کشور انجام می‌شود، گفت: «تاکنون ۲۶ میلیون میلیون هکتار از اراضی برای عملیات آبخیزداری مطالعه تفصیلی اجرایی شده‌اند و در ۱۱ میلیون هکتار از این ۲۶ میلیون هکتار اراضی اقدامات آبخیزداری به اجرا در آمده است.»
مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با اشاره به اینکه در ۵ میلیون هکتار از اراضی عملیات آبخیزداری در دست اجرا است، تصریح کرد: «در ۹ میلیون از آن ۲۶ میلون هکتار هنوز هیچ کاری انجام نشده است. امسال با بودجه ای که در اختیار ما قرار گرفته است می‌توانیم ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی را تحت پوشش عملیات آبخیزداری انجام دهیم. اجرای عملیات آبخیزداری بطور متوسط در هر هکتار حدود یک میلیون تومان هزینه دارد که البته نسبت به سد سازی بسیار مقرون به صرفه‌تر است.»
وی با بیان اثرات آبخیزداری و آبخوان‌داری در شهرهای مختلف کشور اظهار کرد: « ۲۵ حوضه آبخیزداری که بیش از ۵ سال از اجرای آن گذشته را ارزیابی کرده‌ایم و این ارزیابی‌ها نشان داده که با اجرای عملیات آبخیزداری ۵۳۰ متر مکعب در هکتار در سال امکان استحصال آب وجود دارد. در آبخوان‌ها و دشت‌ها هزار متر مکعب در هکتار در سال آب جمع آوری شده است همچنین توانسته‌ایم با آبخیزداری ۹ تن فرسایش خاک را کاهش دهیم. در حوضه‌هایی که آبخیزداری اجرایی شده سیل هیچ گونه خسارت جانی نداشته است درحالی‌که در حوضه‌هایی که آبخیزداری انجام نشده است خسارت جانی و مالی زیادی داشتیم.»
مدیر کل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری در ادامه گفت: «برای توزیع اعتبارات بین استان‌ها 7 شاخص را تعیین کردیم که یکی از آنها میزان سیل خیزی بود. از این رو استان گلستان رتبه یک در ارتباط با سیل خیزی را گرفت و اعتبارات بیشتری به خود اختصاص داد همچنین در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و کرمان شاخص خشکسالی و فرونشست زمین امتیاز زیادی گرفت بنابراین اعتبارات ویژه‌ای برای مقابله با این معضلات دریافت کرد.»
جزی با اشاره به اینکه ما در کشور نقشه سیل‌خیزی داریم و می‌دانیم در کدام نقاط احتمال وقوع سیل وجود دارد، افزود: « متاسفانه آنچه نداریم نقشه خطرپذیری است. این نقشه جزییات بیشتری از سیل و پهنه‌ای که یک سیل می‌تواند درگیر کند را نشان می‌‌هد. ما پیگیر هستیم تا با کمک فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد) و اطلاعاتی که در اختیار دارند بتوانیم این نقشه را در کشور تهیه کنیم. سالانه ۲۵۰ میلیون متر مکعب خاک وارد سدهای ما می‌شود و ادامه این روند سبب از دست دادن سدها می‌شود و این در حالی است که برای تولید یک سانت خاک به حدود ۸۰۰ سال زمان نیاز است. چرا با این وجود برای حفظ خاک سرمایه‌گذاری نمی‌کنیم؟»
