18 سالگی پر درد و غم
ریحانه جاویدی|
یک بار در کودکی سر راه گذاشته می‌شوند یا به هر دلیلی خانواده‌هایشان را از دست می‌دهند و بار دیگر در 18 سالگی جدایی را لمس می‌کنند؛ کودکانی که در مراکز شبانه‌روزی تحت سرپرستی بهزیستی رشد کردند، نوجوانی را پشت سر گذاشتند، با اولین قدم‌ها به سمت دنیای جوانی باید رنج بی‌هویتی و جدا شدن از مراکز بهزیستی را که تنها خانه‌شان است تحمل کنند، آن هم با سرمایه مالی اندکی که سازمان در اختیارشان می‌گذارد و اندوخته معنوی که به گفته روانشناسان، آنها را بیشتر از سایر هم‌سالانشان در معرض خطر آسیب‌های اجتماعی قرار می‌دهد.
با این حال مسوولان سازمان بهزیستی معتقدند اگر روندی که برنامه‌های حمایت از کودکان تحت سرپرستی این سازمان از سال‌های ابتدای انقلاب اسلامی تا امروز طی کرده مورد بررسی قرار گیرد، مشخص می‌شود که برنامه‌های حمایتی چندان هم ناموفق نبوده است اما با وجود کمبود بودجه، تا رسیدن به نقطه ایده‌آل فاصله بسیاری وجود دارد. معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور بر این باور است که اگر واقعا قرار باشد خدمات استاندارد به کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی سازمان ارایه شده و برنامه‌های حمایتی به درستی اجرا شود، بودجه بهزیستی باید 70 درصد افزایش پیدا کند.
فاصله بسیار تا رسیدن به نقطه آرمانی
حبیب‌الله مسعودی فرید، معاون سازمان بهزیستی درباره برنامه‌های حمایتی سازمان بهزیستی کشور برای کودکان تحت سرپرستی، در گفت‌وگو با «تعادل» گفت: «در هر موضوع مرتبط با آسیب‌های اجتماعی نباید صرفا خروجی نهایی کار بررسی شود بلکه باید روند کار را بررسی کرد تا به این درک برسیم که آیا آن سازمان در امور خود موفق بوده است یا خیر. آمار و ارقام سازمان بهزیستی حکایت از آن دارد که اگرچه این سازمان از شرایط ایده‌آلی که برای خود تعریف کرده فاصله داشته اما نسبت به روزهای ابتدای انقلاب وضعیت مناسب و مطلوبی دارد. از 16 هزار کودک بی‌سرپرست در سال‌های اول انقلاب به 10 هزار و 450 کودک در شرایط فعلی رسیدیم که این اتفاق به دلیل برنامه‌هایی است که سازمان در راستای نهادینه کردن فرزندخواندگی و گسترش آن دنبال کرد. سال گذشته هزار و 600 کودک به عنوان فرزندخوانده به خانواده‌ها منتقل شدند. از طرف دیگر تا 10 سال پیش در هر مرکز شبانه‌روزی تعداد بچه‌ها به قدری زیاد بود که ما از اصطلاح مراکز پادگانی استفاده می‌کردیم اما در شرایط فعلی با راه‌اندازی مراکز شبه خانواده، این وضع تا اندازه قابل توجهی بهبود یافته بطوریکه اکنون تعداد متوسط بچه‌ها در هر مرکز 12 نفر است که برنامه داریم تا سال آینده به 10 نفر کاهش دهیم. کودکان بی‌سرپرست از زمانی که به مراکز بهزیستی سپرده می‌شوند از نظر هزینه تحصیل و مخارج زندگی تحت سرپرستی سازمان هستند. 640 مرکز در سراسر کشور داریم که نزدیک به 600 مورد از آنها به وسیله خیران مدیریت می‌شود.»او افزود: « برنامه سازمان بهزیستی برای کودکان تحت سرپرستی در چند محور قابل بررسی است، نخستین تلاش ما برای این بچه‌ها بازگرداندن آنها به کانون خانواده است. یا خانواده‌های خودشان در صورت داشتن صلاحیت یا در قالب فرزندخواندگی. دومین برنامه سازمان توانمندی همه‌جانبه بچه‌هاست. از تامین نیازهای اولیه زندگی مثل تحصیل و خوارک و پوشاک تا کسب مهارت‌های زندگی و اشتغال. سازمان بهزیستی هزینه تحصیل بچه‌ها را تا مقطع دکترا می‌پردازد و زمانی که این کودکان به سن 18 سالگی رسیده و باید از مراکز جدا شوند، از سازمان 20 میلیون تومان دریافت می‌کنند تا برای خود مسکن مناسب تهیه کنند اگرچه مبلغ فعلی زیاد نیست اما نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته و تلاش ما بر این است که شرایط اشتغال برای حضور در جامعه را برای این فرزندان فراهم کنیم.» مسعودی فرید بیان کرد: » تا چند سال قبل این رویکرد وجود داشت که بچه‌ها باید حتما در بدو ورود به 18 سالگی از مراکز جدا شوند اما اکنون مدیران مراکز به این باور رسیده‌اند که 18 سال سنی نیست که بچه‌ها به اجبار از بهزیستی خارج شوند بلکه اکنون دخترانی را داریم که با سن 22 سال همچنان در برخی مراکز زندگی می‌کنند. بعد از ترخیص هم تا مدت پنج سال ارتباط مستمر بین بچه‌ها با مددکاران سازمان حفظ می‌شود. اما من قبول دارم که اگرچه مشکلات کم شده است اما تا رسیدن به نقطه آرمانی که مد نظر ماست فاصله داریم.»
نگهداری استاندارد از بچه‌ها به بودجه نیاز دارد
معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درباره طرح جدید این سازمان برای 18 ساله‌ها گفت: » در شرایط فعلی طرح جدیدی داریم که برای بچه‌های بالای 18 سال مراکز پانسیون‌مانندی با تعداد کم راه‌اندازی کنیم که بچه‌ها پیش از حضور کامل در جامعه تجربه زندگی نیمه مستقل را داشته باشند اما همچنان مهم‌ترین نگرانی شخص من هم برای این بچه‌ها رسیدنشان به سن 18 سالگی است. از طرف دیگر برنامه داریم تا از ظرفیت خیران برای ایجاد مسکن استفاده کنیم و در زمینه اشتغال هم موسسه‌ای را با همکاری بچه‌های تحت پوشش سازمان که تجربه موفقی در زمینه کسب و کار دارند، راه‌اندازی کردیم تا تجربیات خود را به سایر بچه‌ها هم منتقل کنند.»
او درباره هزینه نگهدای بچه‌های تحت سرپرستی سازمان بیان کرد: » بطور کلی در سازمان بهزیستی برای هر کودک به غیر از هزینه نگهداری، بین یک تا سه میلیون تومان ماهانه صرف اموری مانند پوشاک، تحصیل و حقوق مربیان می‌شود، که از این میزان یک چهارم را سازمان تامین می‌کند و مابقی از طرف خیران تامین می‌شود اما شرط لازم برای اجرای تمام برنامه‌های حمایتی که سازمان برای بچه‌ها در نظر دارد، افزایش بودجه بهزیستی است، بودجه این سازمان باید 70 تا 80 درصد افزایش یابد تا بتوان خدمات استانداری را به بچه‌ها ارایه داد.»
جمعیت شکننده کودکان بهزیستی
اظهارات مسعودی فرید، در حالی است که پیش از این رییس انجمن مددکاری اجتماعی ایران با اشاره به اینکه بسیاری از کودکان ترخیص شده از مراکز نگهداری
شبانه‌روزی دچار آسیب‌های اجتماعی نظیر پرخاشگری و بی‌خانمانی می‌شوند، اعلام کرده بود که برای ترخیص موفق یک کودک از مراکز شبانه‌روزی باید اقدامات لازم قبل از ترخیص شروع شود بطوریکه تهیه پروتکل برای ترخیص موفق کودکان ضروری است. حسن موسوی چلک درباره این موضوع به ایسنا گفت: «رسیدگی به کودکان
ترخیص‌شده از مراکز شبانه روزی باید با همکاری بین بخشی انجام شود تا این کودکان بعد از خروج از مراکز به حال خود رها نشوند و بتوانند در جامعه حضور سالم داشته باشند، قبل از خروج این کودکان باید حمایت‌های اجتماعی در قالب بسترسازی برای اشتغال آنها انجام شود. همچنین باید از ایجاد وابستگی این کودکان به مراکز نیز پرهیز کرد.
او افزود: “ نباید فکر کنیم اگر کودکی در مقطعی از زندگی‌اش در این مراکز اقامت کرده و زندگی سختی در خانواده داشته است، این وضعیت به منزله ماندگاری همیشگی این شرایط برای وی است. آنها هم می‌توانند مانند یک فرد عادی زندگی موفقی داشته باشند و حتی به دیگران کمک کنند. برنامه‌ریزی و تهیه پروتکل برای این مراکز لازم و ضروری است تا این کودکان ورود موفقی به جامعه داشته باشند. تجربیات جهانی نشان می‌دهد بسیاری از کودکان مرخص شده از مراکز شبانه روزی، دچار مشکلات و آسیب‌های اجتماعی، بی‌خانمانی، پرخاشگری و ... می‌شوند اما این تجربه به منزله آن نیست که نمی‌توان از این مشکلات پیشگیری کرد.»
از طرف دیگر، رضا رزاقی، روانشناس فعال در حوزه مراقبت از کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی در مراکز بهزیستی بر این باور است که کودکان نگهداری شده در مراکز شبانه روزی چون در طول زندگی لطمه‌های زیادی دیده‌اند، به عنوان یک جمعیت شکننده نیاز به حمایت‌ها و برنامه‌ریزی‌های بیشتری دارند. او درباره این موضوع به «تعادل» گفت: « کودکانی که در مراکز نگهداری رشد می‌کنند به واسطه وجود سابقه لطمه‌ها و ضربه‌های عمیق، جدایی‌هایی که تجربه کرده‌اند و جابه‌جایی‌های متعدد و بی‌ثباتی در مراقبت (از یک خانه به یک خانه دیگر و از یک مرکز به مرکزی دیگر) و از همه مهم‌تر تجربه زندگی موسسه‌ای، بیشتر در معرض آسیب قرار دارند. این مسائل روی سیستم روانی کودک اثر می‌گذارد و معمولا این کودکان آمادگی بیشتری برای بروز مشکلات تحصیلی و رفتاری نشان می‌دهند. در سال‌های گذشته تلاش‌های فراوانی برای بهبود وضعیت این کودکان انجام گرفته است و دستاوردهای قابل توجهی نیز حاصل شده که تحول مهمی است امابا وجود این دستاوردها، مهم‌ترین نقدی که بر حوزه مراقبت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست مطرح می‌شود تاکید بر مراقبت‌های کلیشه‌ای و موسسه‌ای از آنان است. باوجود اینکه تلاش‌های فراوانی برای گسترش مراقبت‌های خانواده محور در ایران شده و تا حدودی نیز موفقیت‌هایی حاصل شده است اما هنوز علاقه‌مندی خاصی به مراقبت‌های موسسه‌ای و نگهداری این کودکان در مراکز شبانه‌روزی وجود دارد.» او افزود: « هنگامی که آنان مراکز نگهداری را ترک می‌کنند، اغلب مهارت لازم را برای مدیریت یک زندگی مستقل ندارند. این کودکان حمایت‌هایی که باید داشته باشند را ندارند و ظرفیت حمایت از آنان نیز خیلی محدود است. حمایت‌های مالی از آنان بسیار کم است بطوریکه یک جوان را با 18 میلیون تومان - که البته در همه استان‌ها نیز این مبلغ پرداخت نمی‌شود - با نهایتا 25 میلیون تومان راهی زندگی مستقل می‌کنند. روشن است که در شهری مانند تهران نمی‌توان با این پول از پس هزینه اجاره و دیگر هزینه‌ها بر آمد. در نتیجه ممکن است چند کودک با هم یک خانه اجاره کنند و اگر شغلی نداشته باشند، چالش‌های بیشتری خواهند داشت. نوجوانی که وارد خانواده می‌شود و نزد بستگانش نگهداری می‌شود، پشتیبانی بیشتری دارند. اینها جمعیت شکننده هستند و احتمال بروز مسائل و مشکلات برای کودکان نگهداری شده در مراکز بعد از ترخیص وجود دارد.»
