گونه‌شناسی سلبریتی‌ها

سلبریتی. اصطلاحی که تا چندسال قبل معنای مشخصی برای بسیاری از ما نداشت. اما حالا به طیف گسترده‌ای از خواننده‌ها، بازیگران تلویزیونی و گویندگان ورزشی تا مدل‌ها و بچه پولدارهای اینستاگرامی اطلاق می‌شود که اگرچه تفاوت‌های زیادی با هم دارند اما همه در یک چیز مشترک هستند: شهرتی که به واسطه رسانه‌ها و جلب‌توجه مخاطبان رسانه‌ها حاصل شده است. حسین حق پناه در باشگاه اندیشه نوشت: در کشور ما واکنش اولیه به این پدیده نادیده انگاری بود. تصور اولیه این بود که سلبریتی‌ها، جایگاهی در میان افکار عمومی ندارند و تنها ابزاری برای تبلیغات تجاری یا فروش روزنامه‌های زرد هستند اما در سال‌های اخیر اوضاع به وضوح تغییر کرده است. سلبریتی‌ها مدت‌هاست فراتر از بیلبوردهای تبلیغاتی رفته‌اند. آنها در رأس پویش‌های اجتماعی و سیاسی مختلف همچون حمایت از تصویب لایحه حقوق کودکان، آگاهی دهی نسبت به سرطان یا جلب کمک‌های مردمی برای زلزله‌زدگان قرار گرفته‌اند و برخی از آنها کرسی‌های شوراهای شهر و روستا را اشغال کرده و حتی تا همنشینی نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری پیش رفته اند! اوضاع در مغرب زمین نیز چندان متفاوت نیست و پدیده سلبریتی‌ها و فرهنگ شهرت، به عنوان موضوع روزِ علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی مورد مطالعه قرار گرفته است. چنان که ریچارد شیکل می‌گوید چیزی به عنوان «سلبریتی» قبل از شروع قرن بیستم وجود نداشته است و اولین نمونه‌های سلبریتی‌ها به شکلی که امروز می‌شناسیم متعلق به دهه هفتاد میلادی هستند. کریس روجک در کتاب سلبریتی تلاش کرده تا انواع سلبریتی‌ها را با توجه به زمینه‌های شکل‌گیری شهرتشان دسته‌بندی نماید. وی اولین نوع شهرت را «شهرت انتسابی» می‌نامد که به شکل نسبی و خانوادگی به دست می‌آید. سلبریتی‌های انتسابی به علت شهرت خانوادگی‌شان موردتوجه عموم مردم قرار می‌گیرند. اعضای خاندان سلطنتی انگلستان، یا فرزندان ترامپ معروف‌ترین نمونه‌های جهانی این دسته از سلبریتی‌ها هستند. اما عموم سلبریتی‌های شناخته شده در جامعه ما، در دسته دوم یعنی «سلبریتی‌های اکتسابی» قرار می‌گیرند. آنها کسانی هستند که به خاطر توانمندی‌ها یا دستاوردهای خاصی که کسب کرده‌اند در معرض دید مخاطبان قرار گرفته و مشهور می‌شوند. البته دستاوردهای سلبریتی‌ها باید امکان بصری و جذابیت کافی برای پرداختن در رسانه‌ها را داشته باشد و به همین علت چهره‌های مرتبط با صنعت سرگرمی امکان بیشتری برای قرار گرفتن در این دسته را دارند. بااین‌حال، طیف بسیار وسیعی از قهرمانان ورزشی، خواننده‌ها، ستاره‌های تلویزیونی و سینمایی تا دانشمندان، سیاستمداران و چهره‌های نظامی در این گروه جای می‌گیرند. اندی وارهول، کارگردان و عکاس امریکایی در دهه 70 میلادی گفته بود «در آینده، هر کس می‌تواند ۱۵ دقیقه مشهور باشد!» به نظر می‌رسد آینده مدنظر وارهول مدت‌هاست فرارسیده و رسانه‌های جدید برای هر کاربر فرصت بالقوه «شهرت 15 دقیقه ای» را فراهم آورده‌اند. از سومین دسته از سلبریتی‌ها که روژک آنها را «سلبریتی‌های منتسب» یا «سلتوئید» می‌نامد از همین فرصت استفاده می‌کنند. آنها در کوتاه‌مدت توجهات عمومی را جلب کرده و به شهرتی موقتی و گذرا دست می‌یابند. شهرتی که نه برآمده از دستاوردهای خاص یا نسبت خانوادگی بلکه صرفاً «شهرت برای شهرت» است و می‌تواند علل مختلفی داشته باشد: حضور در یک شوی تلویزیونی پرطرفدار، انجام یک رفتار دوراز عرف یا غیرقانونی، نوع بیان و انجام رفتار طنزآمیز یا هر گفتار و رفتاری که بتواند توجهات عمومی را ولو برای مدتی کوتاه به خود جلب نماید. روجک به این نکته اذعان داشت که سلبریتی ممکن است حوزه شهرت خود را توسعه داده و از شهرت موقتی یا منتسب به سمت شهرت اکتسابی حرکت نماید اما شواهد نشان می‌داد که جست‌وجوگران شهرت به کوتاه‌ترین مسیر یعنی «شهرت برای شهرت» تمایل بیشتری دارند. تنها چندسال پس از این دسته‌بندی  پژوهشگران فرهنگ شهرت گروه جدیدی از آوازه جویان را شناسایی کردند که به آنها «میکروسلبریتی» گفته می‌شود. این دسته جدید که اشتراکاتی هم با سلتوئیدها دارند بدون آنکه لزوماً بر دستاورد یا فضیلت خاصی تکیه کنند، با اختصاص زمان و وسواس زیاد برای شکل دادن به پروفایل شبکه‌های اجتماعی خود و تسلط بر تکنیک‌های تولید محتوا در این فضا، به منزلتی مشابه سلبریتی‌ها اما محدود دست پیدا می‌کنند. کمدین‌های اینستاگرامی، مدل‌های تبلیغاتی و مانکن‌های لوازم آرایشی، اینفلوئنسرها و واینرهانمونه‌های مشهود میکروسلبریتی‌ها هستند که فعالیت‌های مجازی و حواشی پیرامونشان گهگاه مخاطبانی غیر از دنبال‌کنندگان همیشگی‌شان را نیز درگیر می‌کند. به نظر می‌رسد آن دسته از کسانی که ما شاخ‌های مجازی می‌نامیم و با ویدئوهای جنجالی، تظاهر به مصرف و تجمل یا رفتارهای خارج از قاعده و خلاف جریان جلب‌توجه می‌کنند نیز ذیل همین گروه قرار می‌گیرند.

سلبریتی؛ اصطلاحی است که اگرچه برای همه کسانی که در جست‌وجوی آوازه و شهرت رسانه‌ای هستند به کار می‌رود اما این اشتراک لفظی نباید ذهن ما را از تفاوت‌های جدی میان متصفان به این صفت باز دارد. هر چقدر هم که با گسترش فرهنگ شهرت مدرن و جولان دادن سلبریتی‌ها در حوزه‌های مختلف مخالف باشیم باز هم نیازمند اتخاذ موضعی علمی و دقیق در این باره هستیم و به نظر می‌رسد اولین گام برای نیل به این مقصود، درک تفاوت‌های مفهومی انواع سلبریتی‌ها و نیز تمایزشان از دیگر انواع شهرت است.