پاکسازی مسیل‌های پایتخت راه کاهش تخریب‌ها
فروریزش و فرونشست‌های موضعی پس از وقوع سیل افزایش می‌یابد
گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری |
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی معتقد است: بارندگی‌های شدید و متوالی علاوه بر اینکه ممکن است منجر به وقوع سیل و سیلاب در تهران شود، فرو ریزش و فرو نشست‌های موضعی را نیز تشدید کرده و در بخش‌های مرکزی شهر و مناطقی که قنات‌ها جاری هستند این احتمال چند برابر می‌شود. به گفته او احتمال وقوع سیل در شهر تهران وجود دارد به این دلیل که در دهه‌های گذشته شاهد رخداد سیل در تجریش، گلابدره و دره کن بوده‌ایم که با تلفات جانی همراه بوده است. در حوزه آبریز، دره‌های پرشیبی مشرف به شهر تهران هستند و در چندین رشته موازی هم از شمال به جنوب گسترش دارند، بنابراین با وضعیت خاصی که وجود دارد اگر بارندگی رگباری وشدید رخ دهد احتمال وقوع سیل با شدت مختلف وجود دارد و باید همه این موضوع را قبول کنیم.
بیت‌اللهی در گفت‌وگو با تعادل، درباره رود دره‌های شهرتهران نیز توضیحاتی ارایه کرد و گفت: در سمت غرب و شمال غرب، مسیر رود کرج، دره وردیج، کن، فرحزادی، درکه، ولنجک، دربند، گلابدره، دره حصارک، دارآباد، جمشیدیه، سوهانک، قوچک و حتی در شرق به سمت تلو روددره‌ها ومسیل‌هایی وجود دارد. بررسی نقشه‌ها نشان از این دارد که امتداد این رود دره‌ها و مسیل‌ها به مناطقی مانند 22، 5، 2، 1 و حتی مناطق پایین دستی مانند مناطق 3، 4 و 6 منتهی می‌شود.به گفته بیت‌اللهی رود دره‌های مشرف به تهران و حتی رود دره‌های اطراف آن مانند فشم و لواسان به دلیل نزدیکی به شهر تهران و خوش آب و هوا بودن باعث شده تا قیمت بالای زمین و طمع عده‌ای، انگیزه‌ای قوی برای ساخت و ساز در این مناطق ایجاد کند. او در این باره تصریح کرد: طبق قانون، مسیل‌ها و آبراهه‌ها جزو اموال عمومی محسوب شده و هر گونه ساخت و ساز در حریم بستر رودخانه و حریم مسیل‌ها ممنوع است. وضعیت ساخت و سازهای موجود اعم از ساخت و سازهای تجاری و مسکونی و بدون مجوز شبیه آنچه در فرحزاد، دارآباد و گلابدره مشاهده می‌کنیم و از آنها به عنوان بافت‌های ناکارآمد یاد می‌شود؛ ریسک سیلاب را که با توجه به فرم و شکل دره‌ها می‌توانند آب‌های حاصل از بارندگی را در خود جمع کرده و به سمت سکونتگاه‌هایی که گاهی به شکل غیرقانونی ساخته شده‌اند، هدایت کنند، افزایش می‌دهد.اوادامه داد: وقوع چنین حادثه‌ای علاوه بر خسارات اقتصادی، مشکلات و آسیب‌های اجتماعی نیز در پی خواهد داشت که هزینه آن را کل سیستم باید پرداخت کند.بنابراینچنین ساخت و سازهایی ریسک سیلاب را در شهر تهران افزایش داده است.علاوه بر این باید در نظر داشت که در شاخه‌های انتهایی این دره رودها و جایی که با محدوده‌های شهری تلاقی می‌کنند، به دلیل استفاده بیش از اندازه از زمین، مسیر روددره‌ها قطع شده و به شکل غیرکارشناسانه در امتداد مسیل‌ها ساخت و ساز انجام شده است. با توجه به هشدارهایی که متخصصان اقلیم شناس و هواشناس عنوان می‌کنند که احتمال تغییرات اقلیمی و بارندگی‌های سیل آسا وجود دارد ضرورت دارد ارزیابی وضعیت موجود انجام شود تا مسیل‌هایی که مسدود شده یا تنگ شده‌اند شناسایی شوند. بررسی نقشه‌های هوایی نشان از این دارد که برخی دره‌هایی که عرض آنها در دهه‌های گذشته به پهنای 100 تا 150 متر بود الان به 10 متر کاهش یافته است، زیرا در دهه‌های گذشته به دلیل خشکسالی مستمر از سیل غافل شدیم و ارزش زمین و نیز عدم سخت‌گیری یا کنار آمدن با وضعیت موجود باعث شد اکنون بسیاری از دره‌ها تبدیل به مناطق مسکونی شده‌اند. اگر سیلابی نظیر آن چه که در مناطق غربی کشور شاهد بودیم، رخ دهد، هزینه مشکلات عدیده‌ای که بعد از آن ایجاد می‌شود را باید تک تک شهروندان پرداخت کنند. بودجه‌هایی که برای آبادانی و عمران شهر در نظر گرفته شده، صرف جبران خسارت و آسیب‌ها می‌شود.بنابراین باید قبل از اینکه اتفاق تلخی بیفتد فکری برای آن کنیم.رییس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی در پاسخ به اینکه در صورت وقوع سیل در تهران چه اتفاقی برای مناطق جنوبی شهر تهران رخ می‌دهد، با بیان اینکه بیش از 30 دره رود فرعی و اصلی مشرف بر تهران وجود دارد؛ عنوان کرد: چنانچه یک صفحه مستطیل شکل را تصور کنید، این دره رودها و آبراهه‌های فرعی با یک چرخشی از سمت شمال غرب و شمال شرق به سمت محدوده‌های مرکزی و جنوبی که شامل مناطق12، 16، 20و 19 می‌شود، مجانب می‌شوند. دلیل آن هم شکل و فرم شهر تهران است. بخشی از آب این روددره‌ها وارد محدوده‌های مرکزی شهر شده و باعث آب گرفتگی معابر و جاری شدن سیلاب در خیابان‌های این مناطق و نفوذ آب به مترو می‌شود که چندین مورد از این دست را در غرب و جنوب غربی شهر شاهد بوده‌ایم.بخشی از این آب‌ها نیز از مسیر قنات‌ها نفوذ کرده و در زیر مناطق مرکزی شهر جاری می‌شود و در مناطقی که خاک ریزدانه دارند، منجر به فروریزش، نرم شدن پی ساختمان‌ها یا نشست‌های موضعی می‌شود. این امر در روزهای پس از بارندگی‌های ممتد وقتی زمین کم کم رطوبتش را ازدست می‌دهد و خشک می‌شود نمود بیشتری دارد و ممکن است ساختمان‌ها و منازل مسکونی که در چنین زون‌هایی واقع شده‌اند، دچار نشست‌های موضعی شوند.
ریسک قنات‌های تهران
بیت‌اللهی ادامه داد: این امر را هم باید در نظر داشت که در بسیاری از مسیرهای شهر تهران قنات‌های زیادی داریم که در اثر نفوذ آب‌های سیلابی به این قنات‌ها ممکن است آب شستگی‌های زیادی رخ داده و حفره‌هایی در سطح شهر پدیدار شود.او در این باره توضیحات بیشتری ارایه کرد و گفت: یکی از نگرانی‌های من در بارندگی‌های اخیر این است که بخشی از این‌بارندگی‌ها به داخل زمین نفوذ کرده و وارد قنات‌ها و رگه‌های آبی زیر سطحی می‌شود و نسبت به روزهای قبل از بارندگی که کم بودند پر آب‌تر می‌شوند. و وقتی دبی آب بالا می‌رود قدرت حمل، سرعت و تخریب آب بیشتر می‌شود. این جریان قوی آب در زیرزمین جاری شده و باعث می‌شود خاک‌های زیرسطحی شسته شوند به خصوص اگر جلوی امتداد این رگه‌های آب ساختمان‌سازی و گودبرداری شده و هر مانعی در امتداد این حرکت ایجاد شده باشد، آب در پشت مانع جمع شده و شروع به شستن مواد و نشت‌های زیرسطحی کرده و راهی را پیدا می‌کند. این مسیرها شکل اولیه حفره می‌شوند که بعدا در اثر ارتعاشات ترافیک آرام آرام ریزش کرده و به سطح زمین می‌رسند و در نزدیکی زمین به ناگهان فرو ریخته و فروریزش‌ها صورت می‌گیرد همانند آن چه در خیابان مولوی شاهد بودیم. بنابراین این نکته را نیز باید درنظر گرفت که علاوه بر سیلاب‌ها و روان‌آب‌هایی که ممکن است درتهران ایجاد شود، فرو ریزش و فرو نشست هم می‌تواند اتفاق بیفتد و باید برای آن تمهیداتی در نظر گرفته شود.گفته می‌شود بزرگراه امام علی(ع) در مسیر رودخانه قرار داشته و ممکن است در صورت بارندگی‌های شدید شاهد وقوع سیلاب دراین بزرگراه باشیم. بیت‌اللهی در این باره توضیح داد: چنانچه عکس‌های هوایی دهه 40 را نگاه کنیم از شمال به جنوب آبراهه‌های متعدی دیده می‌شود که در عکس هوایی جدید این دره‌ها و آبراهه‌ها وجود ندارد. در واقع اینها مسیرهای آبراهه‌هایی بودند که بارندگی‌ها را به‌طور طبیعی به سمت جنوب شهر هدایت می‌کردند.آن زمان اراضی کشاورزی و باغ‌های ری جزو باغ‌های تهران بود و از این طریق آبیاری می‌شد. اکنون این آبراهه‌ها توسط بزرگراه‌هایی قطع شده‌اند یا به دلایل توسعه شهری با خاک دستی تسطیح شده‌اند. این خاک‌های دستی تراکم و تحکیم لازمه را ندارند و بر اثر جاری شدن و نفوذ آب، شل شده و نشست‌های موضعی زیادی در چنین زمین‌هایی اتفاق می‌افتد که نمونه بارز آن امتداد بزرگراه امام علی(ع) است. در موقع ساخت بزرگراه، این مسیر یک مسیل شناخته شده در سمت شرقی تهران بود و روان آب‌های شمال شرقی را به سمت جنوب هدایت می‌کرد که با احداث بزرگراه جلوی این مسیر گرفته و مسدود شد. آب در هر صورت راه خودش را پیدا می‌کند اما این امر با شست و شوی خاک، نشست و سست شدن خاک و جاری شدن سیل از مسیل‌ها همراه می‌شود.
تجربه دروازه قرآن شیراز
او ادامه داد: یکی از نمونه‌های بارز چنین دستکاری‌هایی را در سیل شیراز مشاهده کردیم که مسیل حوالی دروازه قرآن به دلیل جاده‌کشی پر شد و گرفتگی مسیر طبیعی آبراهه منجر به تجمع آب و سیلاب 15 دقیقه‌ای در شیراز شد که تعدادی از هموطنان نیز جان خود را از دست دادند.
در منطقه 18 گودال 400 کیلومتری وجود دارد که از آن به عنوان ابر گودال یاد می‌کنند. بیت‌اللهی در پاسخ به اینکه هنگام وقوع سیل وجود چنین ابرگودالی چه تاثیری در روند سیل خواهد اشت، عنوان کرد: گودال‌های که در سطح زمین در اثر برداشت معادن شن وماسه ایجاد شده است محوطه‌ای ایجاد می‌کنند که آب‌های زیر سطحی امکان نفوذ به زیر سطح زمین را پیدا کند و از این نظر می‌تواند به تغذیه آب‌های زیر زمینی منجر شود. اما به شکل خاص اطلاعی از این ابرگودال ندارم. البته اگر گودال‌ها در مجاورت مناطق مسکونی باشند می‌توانند بسیار آسیب رسان باشند اما در مناطق دور از مناطق شهری با حفر چنین گودال‌هایی می‌توان به تغذیه آب‌های زیر زمینی کمک کرد.
امکان پیشگیری از خسارات سیل؟
او در ادامه عنوان کرد: مهم‌ترین نکته‌ای که برای پیشگیری از وقوع باید انجام داد تا خسارات ناشی از سیل به حداقل برسد، بررسی آب‌های دره رودهای مشرف به تهران و اعمال جدی و مستمر سیاست‌های پاکسازی مسیل‌هاست. احداث بندهایی برای تاخیر در سرعت آب و کند کردن سرعت آب و همچنین لایروبی از دیگر کارهایی است که در مدیریت سیلاب توصیه می‌شود. علاوه بر این جهت کاهش تلفات جانی سامانه‌های هشدار میدانی وجود دارد که در کشورهای آسیای جنوب شرقی با هزینه‌های ناچیز راه‌اندازی شده است و چنانچه ارتفاع آب به حد هشدار برسد به شهروندان هشدار تخلیه می‌دهد که می‌تواند باعث کاهش خسارت‌های مالی و جانی شود.
