رفتار تنش‌زا و تنش‌زدای ریاض و ابوظبی برابر تهران
نویسنده: جاوید منتظران|
مقدمه
روند اقدامات و اظهارات اخیر مقامات ریاض و ابوظبی نسبت به ایران و تماس‌هایی که در دو ماه اخیر میان ایران، عربستان و امارات متحده عربی به منظورهای مختلف ازجمله حج ابراهیمی و نیز امنیت حمل‌ونقل دریایی در تنگه هرمز و خلیج‌فارس برقرار گردید، نشان از آن داشت که عربستان و امارات، در مقطعی کوتاه سیاست تنش‌زایی و ستیزه‌جویی را به سیاست کاهش تنش و تنش‌زدایی در برابر تهران، تغییر داده بودند. تغییری که از نگاه برخی کارشناسان، راهبردی و از نگاه برخی دیگر از تحلیلگران، تاکتیکی تلقی شد که البته دلایل مختلفی در چرایی اتخاذ آن تبیین گردید.
حمله اخیر پهپادی انصار‌الله یمن به تأسیسات نفتی شرکت آرامکو عربستان علاوه بر اینکه منجر به تخریب گسترده این تأسیسات گردید، تنش سیاسی میان ایران و عربستان را نیز دوباره به بالاترین سطح رساند. حملاتی که موجب شد برخی مقامات عربستان، تهران را متهم اصلی این اتفاق و عامل آن بدانند. حملاتی که منجر گردید که سیاست تنش‌زدایی عربستان به سیاست اتهام زنی و تنش‌زایی با ایران بازگردد.
ما در این یادداشت، گریزی بر تغییر رفتارهای عربستان سعودی و امارات نسبت به ایران، پیش و پس از حمله انصار‌الله یمن به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان، خواهیم زد.
مروری بر روند تغییر رفتار عربستان و امارات برابر ایران
سال 1394 سال اوج تنش‌های میان دو کشور ایران و عربستان بود. در این سال تحولات گوناگونی صورت پذیرفت که بر روابط ایران و عربستان سعودی تأثیر منفی گذاشت. تحولاتی نظیر حمله ائتلاف عربی وابسته به عربستان علیه ملت یمن، وقوع فاجعه منا و کشتار حج گذاران ایرانی و نهایتا تسخیر سفارت سعودی‌ها در تهران موجب وقوع اختلافات و تنش شدیدی میان ایران و عربستان گردید. تنش و اختلافی که مقامات دو کشور را به سمت اتخاذ مواضع خصمانه‌ای برای طرف مقابل سوق داد. تنشی که نهایتاً موجب گردید که دو کشور روابط دیپلماتیک‌شان را با یکدیگر قطع کنند. متعاقب با قطع روابط ایران و عربستان، امارات متحده عربی به عنوان یکی از متحدان عربستان در منطقه نیز روابط سیاسی خود را با جمهوری اسلامی ایران قطع نمود و همگام با ریاض، سیاست مقابله با تهران را آغاز نمود.
از نگاه دیگر، برخی تحولات سیاسی و ژئوپلیتیکی ازجمله اقدام جمهوری اسلامی ایران در سرنگونی پیشرفته‌ترین پهپاد امریکایی و توقیف کشتی انگلیسی و متعاقب آن پیام‌های راهبردی منعکس‌شده این قدرت‌نمایی ایران به کشورهای منطقه و فرا منطقه‌ای، ضمن اینکه نشان داد که ایالات‌متحده امریکا توانایی حمله نظامی مستقیم به ایران را ندارد، بلکه این تحولات موجب گردید که عربستان سعودی و امارات متحده عربی که تا دو ماه پیش‌ازاین اتفاق، همواره در جبهه منازعه لفظی علیه ایران، نقش پیش‌قراول را بازی می‌کردند، متوجه گردند که به‌هیچ‌عنوان نمی‌توانند روی کمک و حمایت نظامی ایالات‌متحده و کشوری دیگر در برابر هرگونه درگیری احتمالی با ایران حساب نمایند، براین اساس این دو کشور ترجیح داده‌اند که از خطِ مقدم تنش‌زایی با ایران، چند گام به عقب بازگردند.
علاوه براین، ناکامی عربستان سعودی و امارات متحده عربی در جنگ علیه ملت یمن نیز موضوعی آشکار و مرتبط با این موضوع است. گرفتاری چندساله ریاض و ابوظبی در باتلاق یمن که باوجود حمایت‌های همه‌جانبه غرب از آنان صورت گرفته است، این دو کشور را در شرایط پیچیده و دشواری قرار داده است، به‌گونه‌ای که با ایستادگی چندساله مردم یمن و گسترش ابعاد جنگ به‌ویژه با بهره‌گیری انصار‌الله یمن از موشک و پهپاد، نه‌تنها امکان پیروزی نهایی را برای ائتلاف به رهبری عربستان از بین برده است، بلکه شکست و تحقیر تمام ائتلاف سعودی-اماراتی در جنگ علیه ملت یمن نیز نزدیک و محتمل‌تر به نظر می‌رسد.
نگرانی و هراس ریاض و ابوظبی از اتخاذ راهبرد تهاجمی و حملات موشکی و پهپادی انصار‌الله یمن به تأسیسات حیاتی این دو کشور و اینکه احتمال پایان جنگ یمن، به نفع آنها، عملاً غیرممکن شده است، مجموعه دلایل تکمیل‌کننده در تبیین چرایی تغییر رفتار عربستان سعودی و متحدش امارات متحده عربی نسبت به سیاست‌های ستیزه‌جویانه و تنش‌آفرین در برابر ایران است.
یکی دیگر از مصادیق تغییر رفتار عربستان سعودی نسبت به ایران به موضوع حج ابراهیمی امسال بازمی‌گردد. چنانچه امسال زائران ایرانی بسیاری به‌منظور انجام اعمال حج ابراهیمی، در کشور عربستان سعودی حضور یافته‌اند که این حضور بنا بر آمار سازمان حج و زیارت ایران، طبق تفاهم‌نامه‌ای میان تهران و ریاض صورت پذیرفت که بر اساس آن ۸۸ هزار نفر ایرانی اجازه شرکت در حج امسال در کشور عربستان را یافتند.
حضوری که حاصل توافق مقاماتی از ایران و عربستان سعودی در مکه، به‌صورت غیرعلنی و در سطح بالابود. توافقی که موجب استقبال متفاوت و گرم عربستانی‌ها از زائران ایرانی گردید. استقبالی که نشان داد دو کشور ایران و عربستان با وجود قطع روابط سیاسی، تماس‌هایی پیرامون موضوع حج برقرار نموده‌اند. تماس‌هایی که منجر گردید که کارکنان وزارت خارجه دو کشور همکاری‌هایی را در شکل همکاری‌های کنسولی و مسافرتی با یکدیگر انجام دهند، همکاری‌هایی که درواقع ماحصل مذاکرات و توافقات انجام‌شده مسوولان دو کشور، در شکل دیپلماسی حج، بوده است.
این شکل از توافقات و همراهی و همکاری عربستان با ایران در موضوع حج علاوه بر اینکه نشان داد که می‌توان درزمانی که حتی روابط سیاسی ایران و عربستان قطع است، در موضوعات مهمی، دو کشور باهم گفت‌وگو و تعامل نمایند و در مسیر توافق و توسعه روابط میان دو کشور، اقداماتی انجام داد، این پیام را که سیاست عربستان سعودی در مقطع فعلی تنش‌زدایی یا حداقل کمتر کردن تنش‌ها با ایران است را به‌طرف ایرانی ارسال نمود،
دیگر مصداقِ تغییر رفتار دو کشور عربستان و امارات برابر ایران، زمانی خود را نشان داد که ابوظبی به عنوان یکی از متحدان اصلی ریاض- پس از شش سال خصومت، مذاکراتی را با مقامات امنیتی مرزی تهران ترتیب داد و چندی بعد مقامات مرزبانی دو کشور دیدار کردند. دیداری که در آن دو طرف درباره امنیت ناوبری و دریانوردی در خلیج فارس، تنگه هرمز و تنگه باب المندب که دروازه‌ای به دریای سرخ است، بحث و تبادل‌نظر کردند.
متعاقب دیدار مقامات ایران و امارات، از سوی برخی رسانه‌ها ازجمله دبکا فایل رژیم صهیونیستی، این‌طور گفته شد که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی نیز در فکر این است که با ایران گفت‌وگوهایی مثبت همانند آنچه اماراتی‌ها با ایران داشته‌اند، داشته باشد، علاوه براین، اظهارات چندی پیش ولیعهد سعودی‌ها در گفت‌وگو با روزنامه الشرق الاوسط در 16 ژوئن گذشته مبنی بر اینکه ما خواهان جنگ در منطقه و با ایران نیستیم نیز مصداق و مزید براین موضوع است که سعودی‌ها، حداقل به دنبال افزایش تنش با ایران نیستند.
به هر صورت، آنچه مشخص بود، مقامات عربستان سعودی تا مدتی، اظهارات تندی علیه تهران مطرح نمی‌کردند و رسانه‌های وابسته به آنها نیز با تغییر راهبرد رسانه‌ای محسوسی، علاوه بر اینکه دیگر سیاست دشنام‌گویی و حمله به ایران را پیاده‌سازی و اجرا نمی‌کردند، بلکه باهدف زمینه‌سازی برای مرحله گفت‌وگو با مقامات تهران، تقریباً سیاست محتاطانه و تنش‌زدایی را با ایران در حوزه راهبرد رسانه‌ای خود، در پیش‌گرفته بودند.
در هفته‌ای که تأسیسات نفتی شرکت آرامکو سعودی در شرق عربستان با چندین هواپیمای بدون سرنشین موردحمله قرار گرفت و مسوولیت آن را نیز انصار‌الله یمن بر عهده گرفت، وضعیت تغییر کرد و سیاست تنش‌زدایی عربستان به سیاست تنش و اتهام زنی به ایران تغییر یافت.
ائتلاف عربی در حال جنگ در یمن به رهبری عربستان سعودی، جمهوری اسلامی ایران را پشت پرده این حمله و مسوول حمله به تأسیسات نفتی عربستان دانسته، درحالی که هیچ‌گونه شواهدی از نقش ایران در این عملیات پهپادی وجود نداشته و ایران نیز هرگونه مشارکت در این حمله را رد نموده است. تحولاتی که نشان می‌دهد که سیاست مقطعی تنش‌زدایی عربستان، جای خود را مجدداً به سیاست تنش‌زایی با ایران داده است.
نتیجه‌گیری
آنچه مشخص است، عربستان سعودی، در مقطع کوتاهی، سیاست تنش‌زدایی و همکاری را دریکی دو ماه اخیر در برابر ایران به‌ویژه در موضوع حج و دیپلماسی برآمده از آن آغاز نمود، متحد این کشور، امارات عربی نیز با درک تبعات خطرناک هرگونه تقابل نظامی با ایران و حملات تهاجمی انصار‌الله به منافع حیاتی‌اش؛ به دنبال تجدیدنظر در سیاست تنش‌زایی با ایران برآمد و سیاست همکاری جویانه‌ای را در موضوع امنیت حمل‌ونقل در خلیج‌فارس در پیش گرفت که با استقبال تهران، مشغول مذاکرات امنیتی و دیپلماتیک با مسوولان ایران گردید و متعاقب آن نیز حضور نظامی خود را در یمن به‌نوعی کاهش داد.
این تغییر رفتار مقطعی و مشهود سعودی‌ها و اماراتی‌ها در مقابل ایران، این نوید را می‌داد که امکان مذاکرات و گفت‌وگو با آنها برای کاهش اختلافات و تنش‌زدایی در موضوعات اختلاف‌آفرینی که این کشورها را سال‌هاست با یکدیگر مواجه نموده است، همواره وجود دارد. لذا معتقد هستیم که تنها با استقبال از رفتارِ تنش‌زدای این دو کشور و استفاده از فرصت‌های مقطعی پیش‌آمده، می‌توان به بهبود روابط ایران با کشورهای عرب خلیج‌فارس و ایجاد ثبات و امنیت پایدار در منطقه غرب آسیا امیدوار باشیم دقیقا و براین اساس، نباید به‌راحتی از این فرصت‌های مقطعی، عبور کنیم.
با توجه به حملات پهپادی اخیر انصار‌الله یمن به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان که موجب گردیده مقامات امریکایی و سعودی ادعا نمایند که انصار‌الله یمن نمی‌تواند بدون کمک جمهوری اسلامی چنین عملیاتی را انجام دهد و با اتکا به این بهانه، تلاش مضاعفی را نمایند که ایران را عامل واقعی این حمله معرفی کنند. گرچه تهران اعلام نموده که هیچ نقشی در این حملات نداشته است، بااین‌حال، این مساله نشان می‌دهد که تنش‌های منطقه‌ای میان ایران و عربستان مجدداً بالاگرفته است و احتمال درگیری نظامی و اقدامات تلافی‌جویانه نظامی علیه تهران و متحدان آن، به‌تلافی حملات به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان، وجود دارد. در این وضعیت باید دقت نمود که فرصت ترمیم روابط و حل اختلافات میان ایران و عربستان در زمان اوج تنش و قبل از درگیری نظامی، به انتها نرسیده است، چراکه در علم روابط بین‌الملل، فرصت‌های اندک و تصمیم‌های به‌ظاهر خرد و ناچیز می‌توانند اتفاقات آینده و تحولات پیش رو را رقم بزنند. لذا تا فرصت دیپلماسی و گفت‌وگو برای ترمیم روابط و حل اختلافات و رفع اتهامات باقی است، باید از آن استفاده کرد.
براین اساس بر دستگاه دیپلماسی دولت که همواره مدعی و خواهان تنش‌زدایی با عربستان و ایجاد ثبات و امنیت پایدار در منطقه است، لازم است که به موضوع دیپلماسی حل اختلاف، دقت و تمرکز اساسی نماید و دیپلماسی فعالی را برای رفع اتهامات در پیش بگیرد.
منبع: شمس
