شیوه ساماندهی شبکه توزیع کالا در ایران

الناز میاندوآبچی|عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی|

مراکز توزیع شهری یکی از انواع مراکز لجستیکی محسوب می‌شوند که به عنوان زیرساخت‌های تجاری در خدمت لجستیک شهری و شبکه‌های توزیع کالا هستند. هدف از شکل‌گیری این مراکز، افزایش کارایی توزیع کالا به‌واسطه بهره‌گیری از صرفه‌های ناشی از مقیاس و بهره‌مندی از آثار مثبت آنها بر کیفیت زندگی شهروندان به‌واسطه کاهش ترافیک و آلودگی هوای ناشی از آن است. ایجاد این مراکز از دهه 1970 میلادی به این سو، در کشورهای نظیر آلمان، سویس، فرانسه، هلند، پرتقال، اسپانیا، سوئد، سوییس، انگلستان و ژاپن مورد توجه قرار گرفته است. راه‌اندازی مراکز توزیع شهری در اروپا، در اغلب موارد به‌واسطه ابتکار و حمایت دولت‌ها صورت گرفته است. اما در ژاپن، ایجاد آنها در نتیجه همکاری مشترک شرکت‌های حمل بار بوده است. گستره جغرافیایی خدمات‌رسانی این مراکز نیز، اغلب یا محدوده کلی شهر و حومه یا مناطق مرکزی و هسته‌ای شهرها را در برمی‌گیرد. مراکز توزیع شهری می‌توانند برای توزیع انواع کالاها اعم از کالاهای مصرفی پرگردش نظیر مواد غذایی و آشامیدنی و کالاهای مصرفی کسب‌وکارهای شهری مورد استفاده قرار گیرند. شبکه توزیع اغلب کالاها در شهرهای کشور، هم به‌لحاظ کارایی شبکه و هم به لحاظ اثرات فعالیت‌های لجستیکی بر جامعه شهری ممکن است باعث ایجاد برخی معضلات شود. به عنوان مثال، توزیع کالاهای مصرفی پرگردش اغلب توسط شرکت‌های پخش وابسته به تولیدکنندگان صورت می‌گیرد که این امر موجب مراجعات متعدد وسایل نقلیه جهت تحویل کالاهای شرکت‌های مختلف به فروشگاه‌ها و ایجاد مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا می‌گردد. در خصوص دیگر کالاهایی که شبکه توزیع آنها اغلب سنتی بوده و از یکپارچگی کافی برخوردار نیست، ذخیره‌سازی کالا در نقاط متعدد و پراکنده (و حتی گاه غیراستاندارد در سطح شهرها)، به‌خصوص در شهرهای بزرگ امری شایع است که ناکارایی‌ها و آسیب‌های خاص خود را به دنبال دارد. از جمله این موارد می‌توان به بالا بودن هزینه‌های لجستیکی به دلیل بهینه‌نبودن ساختار شبکه‌های توزیع و نیز بروز ریسک‌های ناشی از نگهداری کالا در شرایط غیراستاندارد اشاره نمود. با توجه به تجربیات جهانی در زمینه ایجاد مراکز توزیع شهری در حاشیه شهرها و منافع اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی ناشی از آن، ایجاد چنین مراکزی در کشور می‌تواند به عنوان راهکاری جهت ساماندهی توزیع کالا در شهرهای کشور و به‌طور کلی نظام لجستیک شهری مورد توجه قرار گیرد.با توجه به توصیفات به عمل آمده می‌توان گفت مهم‌ترین دریافت‌کنندگان خدمات از این مراکز، شرکت‌ها و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط هستند که اغلب فاقد امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری لجستیکی کارآمد هستند (البته شرکت‌های بزرگ نیز می‌توانند در صورت نیاز به افزایش کارایی شبکه لجستیک خود از این مراکز استفاده نمایند). شایان ذکر است که شرکت‌های بزرگ فعال در حوزه‌هایی چون کالاهای مصرفی پرگردش، لوازم خانگی و غیره، اغلب از شبکه لجستیک اختصاصی برخوردار هستند و تنها در صورتی اقدام به استفاده از مراکز توزیع شهری می‌کنند که به لحاظ اقتصادی استفاده از آنها برای شرکت‌های مذکور مقرون به‌صرفه باشد.  با شکل‌گیری شرکت‌های لجستیکی طرف سوم و بالاتر به عنوان یکی از الزامات نوین‌سازی شبکه توزیع کشور، این شرکت‌ها می‌توانند از طریق استقرار امکانات خود در مراکز توزیع شهری، ارایه خدمات توزیع کالا در شهرها را به صورت یکپارچه و مدیریت شده و در قالب قراردادهای برونسپاری برای کسب‌وکارهای متقاضی ‌بر عهده بگیرند. اما با توجه به عدم شکل‌گیری این شرکت‌ها در کشور، شرکت‌های پخش یا دیگر شرکت‌‌های حمل‌ونقل بار درون‌شهری می‌توانند از طریق این مراکز به ارایه خدمات توزیع کالا بپردازند. در این صورت، ارایه خدمات توسط شرکت‌های پخش وابسته، محدود به مجموعه اصلی این شرکت‌ها نخواهد بود و بدیهی است که آنها می‌توانند به دیگر کسب‌وکارهای نیازمند نیز خدمات لجستیکی لازم ارایه می‌دهند.تاریخچه به‌کارگیری این مراکز در کشورها به چندین دهه پیش باز می‌گردد که نشانگر توسعه‌یافتگی نظام لجستیکی در این کشورهاست. این مساله در مورد دیگر انواع مراکز لجستیکی در سطح بین‌المللی، ملی و منطقه‌ای نیز صدق می‌کند. به‌طوری که اولین دهکده لجستیکی آلمان، در دهه 1980 آغاز به کار نمود.. این در حالی است که مفاهیم نوین لجستیکی نظیر مراکز لجستیکی و شرکت‌های لجستیکی طرف سوم و بالاتر در ایران تقریبا نوپا بوده و هنوز تجربه‌ای از راه‌اندازی آنها در کشور وجود ندارد. از مهم‌ترین دلایل عدم شکل‌گیری مراکز لجستیک شهری و به‌طور کلی مراکز لجستیکی، می‌توان به سنتی بودن نظام لجستیک کشور، کمبود دانش تخصصی لازم و خلاءهای موجود در نظام سیاست‌گذاری اشاره نمود. به تبع آن، بازیگران حوزه لجستیک نیز تاکنون آنگونه که باید به سمت بهره‌گیری از ابزارها و روش‌های نوین لجستیکی نرفته‌اند که این امر نیز به نوبه خود مانعی بر سر راه شکل‌گیری زیرساخت‌های پیشرفته لجستیکی در کشور است.با عنایت به تنوع کارکردهای مراکز توزیع شهری در کشورهای مختلف جهان و با در نظر گرفتن ویژگی‌های خاص شبکه‌های توزیع کالا در ایران، به منظور شکل‌گیری این مراکز در کشور ابتدا لازم است مدل بومی‌سازی شده‌ای در انطباق با نیازهای لجستیک شهری طراحی گردد. علاوه بر این، ضروری است پیش از اقدام به ایجاد چنین مراکزی در شهرهای مد نظر کشور، شبکه‌های توزیع انواع کالاها و نیازمندی‌های لجستیکی آنها به‌طور دقیق مطالعه شده و از توجیه‌پذیری ایجاد این مراکز اطمینان حاصل گردد. در این راستا، اجرای پروژه‌های آزمایشی در شهرهای منتخب،  ضروری است.